دنیا در نگاه حکیمان

دنیا به منزله نقشی است , كه سر او كبر , و چشمش حرص , و گوشش طمع , و زبانش ریا , و دستش شهوت , و قدمش عجب , و قلبش غفلت و بی خبری , و رنگش فنا و حاصل و آخرش از دست رفتن است

دنیا از مهمترین و اساسی ترین نعمت های الهی بر موجودات و نیز انسان است که تحقق حیات مادی آنها بدون آن ممکن نمی باشد. این عروس هزار داماد بیش از همه چیز سزاوار شناخت است چرا که در کلام اهل حقیقت و بزرگان دین از سویی مورد ملامت است و از طرفی مورد ستایش. از این رو جا دارد که این دنیا را که گاهی از آن به گذران فریبنده تعبیر می شود و گاه به مزرعه آخرت، بهتر بشناسیم.

امام صادق(علیه السلام) در روایتی می فرماید:

الدُّنْیا بمَنْزِلَهِٔ صُورَهٔ رَأسُهَا الْكِبْرُ ، وَعَیْنُها الْحِرْصُ ، وَأذُنُهَا الطَّمَعُ ، وَلِسانُهَا الرِّیاءُ وَیَدُهَا الشَّهْوَهُٔ وَرِجْلُها الْعُجْبُ ، وَقَلْبُهَا الْغَفْلَهُٔ ، وَلَوْنُهَا الْفَناءُ ، وَحاصِلُهَا الزَّوالُ .

فَمَنْ أحَبَّها أوْرَثَتْهُ الْكِبْرُ ، وَمَنِ اسْتَحْسَنَها أوْرَثَتْهُ الْحِرْصَ وَمَنْ طَلَبَها أوْرَثَتْهُ الطَّمَعَ وَمَنْ مَدَحَها ألْبَسَتْهُ الرّیاءَ وَمَنْ أرادَها مَكَّنَتْهُ مِنَ الْعُجْبِ وَمَنِ اطْمَأنَّ إلَیها أرْكَبَتْهُ الْغَفْلَهَٔ وَمَنْ أعْجَبَهُ مَتاعُها فَتَنَتْهُ وَلا تَبْقی لَهُ ، وَمَنْ جَمَعَها وَبَخِلَ بِها أوْرَدَتْهُ مُسْتَقَرَّها وَهِیَ النّارُ .(۱)

دنیا به منزله نقشی است ، كه سر او كبر ، و چشمش حرص ، و گوشش طمع ، و زبانش ریا ، و دستش شهوت ، و قدمش عجب ، و قلبش غفلت و بی خبری ، و رنگش فنا و حاصل و آخرش از دست رفتن است .

تخصیص هركدام از این صفات خبیثه به عضوی از اعضا بی علت نیست .

چون سر محل قوای ظاهره و باطنه است ، و باطنش مركز بسیاری از امور از جمله تخیّل است ، و خیالات مخالف واقع منشأ كبر و تكبر است ، از این جهت كبر را به سر نسبت داده است . و منشأ حرص غالباً چشم است ، با چشم احوال كسانی كه به حسب دنیا بر او زیادتی دارند می بیند ، و ملاحظه می كند كه در خوراك و پوشاك و مسكن بسیاری افراد بر او مقدم اند ، بتدریج حال و هوای مثل آنان شدن در او زنده می شود ، و همین حركت او را به حرص بر دنیا دچار می سازد .

در اینجاست كه شریعت مقدسه به انسان می گوید : در مراتب دنیائی پست تر از خود را ببین ، تا شاكر گردی ، و در مراتب آخرتی بالاتر از خود را ببین تا حالت حرصت جهت مثبت بگیرد .

و چون طمع اكثر اوقات از گوش ناشی می شود ، مثل شنیدن اینكه فلان كس كریم است و عطایای او اكثر مردم رسیده و می رسد ، و رد سائل نمی كند ، او نیز بشنیدن این خبر رغبت دیدن او می كند ، و در مقام تلاش تحصیل آشنائی او می شود ، و رفته رفته از اهل طمع می شود ، از این جهت طمع را نسبت به گوش می دهد .

و چون ریا اعلام عمل خیر به غیرست ، و این اعلام تحقق پیدا نمی كند مگر به زبان ، ریا را به زبان نسبت داده است .

و چون اصل و عمده خواهش های دنیوی متعلق است به اخذ و تناول و پس از بدست آوردن و مصرف كردن منشعب به لذات دیگر می شود ، مثل خوردن و آشامیدن و پوشیدن و شهوت راندن ، از این جهت شهوت را به دست نسبت داده است . و چون عجب و بزرگ بینی متعلق است به محسوسات و به عبارت دیگر چون ظهور عجب اكثراً در حركات است از این جهت عجب را به پا نسبت داد ، مسئله قلب و غفلت آن ، و فناپذیری دنیا و زوال آن نیز مسائل روشنی است كه نیاز به توضیح فوِ العاده ندارد .

● چهره دنیا

گاهی گفته می شود دنیا ، و منظور آن عبارت است از نظام شگفت انگیز موجودات ارضی و سمائی اعم از جمادات و نباتات ، و آنچه كه هست ، بدون ملاحظه رابطه انسان با این نظام ، در این صورت درباره دنیا هیچ بحثی نیست كه در این مرحله برای دنیا نه رنگ تصدیق هست نه جهت تكذیب .

و گاهی گفته می شود دنیا ، و در این مرحله رابطه انسان با آن لحاظ می شود ، در اینجا باید چهره دنیا را بر اساس رابطه انسان با آن به دو صورت ترسیم كرد ، چنانچه آیات قرآن مجید ، و روایات اصیل اسلامی بر این مسئله دلالت دارد .

اگر رابطه انسان با دنیا بر مبنای قواعد الهی باشد ، یعنی راه تحصیل و خرجش هماهنگ با قواعد عالی اسلام صورت گیرد بدون شك اینگونه رابطه با دنیا رابطه ای است خدائی ، و به عبارت دیگر این چهره از دنیا خیر محض و سازنده آخرتی آباد است ، و اینگونه دنیا و آخرت همان دنیا و آخرتی است ، كه تمام انبیا برای برپا كردن آن مبعوث به رسالت شده اند ، و پیامبر عزیز اسلام مكرر در مجالس مكه به مردم گوشزد كردند :

فَانّی قَدْ جِئْتُكُمْ بِخَیْرِ الدُّنْیا وَالاْخِرَهِٔ .(۲)

و اگر رابطه انسان با دنیا بر اساس خواسته ها و امیال و غرائز و شهوات آزاد باشد ، و برای تحصیل و خرجش هیچ حقی از هیچ كسی ملاحظه نشود ، البته این گونه دنیا شرّ محض و مخرب آخرت است و آیات كتب آسمانی بخصوص قرآن مجید ، و همه انبیا وائمه (علیهم السلام) از این شكل رابطه منع كرده اند .

رابطه با مقام دنیائی اگر رابطه یوسفی و سلیمانی و امیرالمؤمنینی است این رابطه خیر و خیر ساز و مقدمه ای برای رسیدن به نعیم آخرت است ، چرا كه در این رابطه شخص رابط از مقام و قدرتش برای استقرار حق و فرهنگ حق و پاسخ به دادخواهی مظلوم استفاده می كند .

و اگر رابطه با مقام دنیائی رابطه فرعونی و نمرودی و شدادی و ابوسفیانی و یزیدی و هیتلری و ریگانی است ، این رابطه شرّ و شرساز است ، و حاصلی جز رساندن انسان به عذاب ابدی آخرت ندارد ، چرا كه در این نوع رابطه حق مطرح نیست ، بلكه نابودی و پایمال كردن حق و حقیقت مطرح است ، در ارتباط با علم و مال و منال هم این دو صورت مطرح است .

علی (علیه السلام) در قسمتی از خطبه ۱۳۳ نهج البلاغه این دو شكل رابطه را چه عالی ترسیم می نماید :

وَإنَّما الدُّنْیا بَصَرِ الاْعْمی ، لا یُبْصِرُ مِمّا وَراءَها شَیْئاً وَالْبَصیرُ یَنْفُذُها بَصَرُهُ وَیَعْلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها ، فَالْبَصیرُ مِنْها شاخِصٌ وَالاْعْمی إلَیْها شاخِصٌ ، وَالْبَصیرُ مِنْها مُتَزَوِّدٌ وَالاْعْمی لَها مُتَزَوِّدٌ .

دنیا در نظر كور دلان آخرین مرز آفرینش است ، كه فراسوی آن چیزی نمی بیند ، به همین خاطر تمام همتش و ماهیت و وجودش و حیثیّت و هویّتش خرج آن می گردد و پس از بدست آوردن آن ناگهان از دست داده و با دست تهی از دنیا می رود ، اما روشن دل و انسان بصیر و بینا دیده اش را به حقیقت باز می كند و آن را می بیند و می یابد كه پس از آن جهان دیگری است ، چرا كه نظام عالی علم و بخصوص وضع حیات انسان اقتضا دارد كه حتماً و بدون شك پس از این دنیا دنیائی دیگر برای رسیدن به نتیجه اعمال باشد .

بینا به وسیله بندگی و طاعت و ترك معصیت از افتادن به دام دنیا می گریزد و نابینا با ترك طاعت و آلوده شدن به گناه دچار اسارت این خانه فریبنده می گردد .

شخص بینا برای آینده اش از دنیا توشه می گیرد ، و نابینای بدبخت تمام وجودش را برای فراهم كردن توشه برای دنیا خرج می كند و به عبارت دیگر دنیا برده بینا و حاكم و مولای نابیناست .

رابطه بینا با دنیا براساس عفاف و كفاف و انفاِ و رابطه نابینا و كور دل با دنیا بر مبنای حرص و طمع و بخل است و این دنیا كجا و آن كجا ، كه در این مرحله دنیا هلاك كننده و در آن مرحله دنیا سازنده و پرداخت كننده است .

اگر دنیا و شئونش را فقط و فقط به خاطر حضرت حق بخواهید ، نه طاعتی از دست می رود و نه به گناهی از گناهان كبیره آلوده می گردید .

تمام بدبختی های انسان در این دنیا با دست خودش فراهم می گردد ، و آن هم محصول رابطه غلط او با دنیاست ، این دنیا همان دنیائی است كه انبیاء و ائمه در آن زندگی كردند و هر یك به سهم خود از آن بهره برداری نمودند ، از خوراك و مسكن و پوشاك و مقامش و سائر شئون آن استفاده كردند و سپس با كمال عزت و با كوله باری از فیض و رحمت حضرت حق به سوی عالم بقا شتافتند ، بیائید شما هم با این دنیا همانند انبیاء و ائمه رابطه برقرار كنید ، با مال و منالش و جاه و مقامش و زر و زیورش و زن و فرزندش همسان با آن بزرگواران عمل كنید ، تا هم در این دنیا و هم در آن دنیا از عمر و از حركات و اعمال و اخلاِ خود بهره مند شوید .

● قرآن و دنیا

به نظر می رسد در این زمینه نیاز به بحث مفصلی نباشد ، حداقل برای عزیزان مسلمان و مؤمن روشن است كه دنیای حق چیست ؟ و دنیای باطل كدام است ؟

ولی از باب توجه و تذكر لازم است به قسمتی از آیات قرآن به خصوص آیاتی كه مردم را از دنیای باطل یعنی دنیائی كه از راه نامشروع بدست می آید بر حذر می دارد اشاره شود .

قرآن مجید در زمینه خرید دنیا به قیمت فروش آخرت یعنی غرِ شدن در دنیا به تحریك شهوات و امیال و آرزوها و غرائز شیطانی می فرماید :

أُوْلئِكَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیَاهَٔ الدُّنْیَا بِالاْخِرَهِٔ فَلاَ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ یُنْصَرُونَ .(۳)

اینان همان كسانی هستند كه متاع دو روزه دنیا را به قیمت از دست دادن آخرت خریدند ، پس در آخرت تخفیفی در عذاب ندارند ، و هیچ كس از آنان یاری نخواهد كرد .

وَلكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللهَ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ * ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیَاهَٔ الدُّنْیَا عَلَی الاْخِرَهِٔ وَأَنَّ اللهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْكَافِرِینَ * أُولئِكَ الَّذِینَ طَبَعَ اللهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ .(۴)

آنكس كه باختیار خودش و به متابعت از هوای نفس دلش آكنده به ظلمت كفر شد ، برایش غضب خدا و عذاب سخت دوزخ خواهد بود .

این غضب و عذاب برای آن است كه حیات فانی دنیا را بر آخرت برگزید و خلاصه آخرت را فدای دنیا كرد ، خدا هرگز كافران را هدایت نمی كند ، اینان هستند كه خداوند بر دلها و گوش و چشم هایشان مهر قهر زده و اینان همان مردم غافل اند .

قرآن در زمینه وضع مردمیكه دنیا را مقدمه آخرت قرار داده اند می فرماید :

الَّذِینَ آمَنُوا وَكَانُوا یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیَاهِٔ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَهِٔ لاَ تَبْدِیلَ لِكَلِمَاتِ اللهَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (۵)

آنان كه اهل ایمان و اجتناب از محرمات هستند ، برای آنها در زندگی دنیا پیوسته بشارت است و ر آخرت به نعمت ابد حق خوشحالی ، برای كلمات خداوند تغییر و تبدیلی نیست ، این بشارت در دنیا و آخرت پیروزی بزرگی است .

إِنَّمَا الْحَیَاهُٔ الدُّنْی لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا یُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَلاَ یَسْأَلْكُمْ أَمْوَالَكُمْ(۶)

زندگی دنیا جز بازیچه و هوس رانی چیزی نیست ، شما اگر در این دنیا به ایمان و تقوا آراسته باشید ، خداوند پاداش اعمالتان را كه بر اساس ایمان و پرهیزكاری انجام گرفته خواهد داد ، و چیزی از اموال شما نخواهد خواست .

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاهُٔ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَهٌٔ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِی الاَْمْوَالِ وَالاَْوْلاَدِ كَمَثَلِ غَیْث أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَراً ثُمَّ یَكُونُ حُطَاماً وَفِی الآخِرَهِٔ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَهٌٔ مِنَ اللهَ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَیَاهُٔ الدُّنْیَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ (۷)

بدانید زندگی دنیا بحقیقت بازیچه است طفلانه و یك سرگرمی ، و تفاخر و خودستائی با یك دیگر در حرص افزودن مال و اولاد ، این است حقیقت كار دنیا و در مثل مانند بارانی است كه به موقع ببارد ، و گیاهی از پی آن در زمین بروید ، كه دهقان را به شگفت آورد ، سپس بنگری كه زرد و خشك شود و بپوسد ، در عالم آخرت وضع دنیاپرستان چنین است كه دنیا از كفشان رفته و خشك و پوسیده شده و خیری برای آنان جز عذاب شدید نمانده ، ولی آنان كه با دنیا رابطه صحیح داشتند به مغفرت و رضوان خدا می رسند ، بدانید كه منهای ایمان و تقوا دنیای شما جز متاع فریب و غرور چیزی نیست .

● روایات و دنیا

لحن روایات نسبت به دنیا همانند قرآن دو لحن است ، گاهی از دنیا تعریف می كند و منظور دنیای پاكان و صالحان و بیداران و عاشقان است ، و گاهی دنیای دنیاپرستان ، و مسرفان و مبذران و بی خبران و جاهلان و گمراهان ، در این زمینه لازم است به هر دو لحن اشاره شود .

(علیه السلام) در ضمن محكوم كردن كسی كه دنیا را مذمت می كرد فرمود :

إنَّ الدُّنْیا دارُ صِدِْق لِمَنْ صَدَقَها ، وَدارُ عافِیَهٔ لِمَنْ فَهِمَ عَنْها ، وَدارُ غِنیً لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْها ، وَدارُ مَوْعِظَهٔ لِمَنْ اتَّعَظَ بِها ، مَسْجِدُ أحِبّاءِ اللهِ ، وَمُصَلّی مَلائِكَهِٔ اللهِ ، وَمَهْبِطُ وَحْیِ اللهِ ، وَمَتْجَرُ أوْلیاءِ اللهِ اكْتَسَبُوا فیها الرَّحْمَهَٔ وَرَبِحُوا فیهَا الجَنَّهَٔ .(۸)

دنیا سرای راستی و درستی است برای كسیكه آن را تصدیق به این حقیقت كند ، و سرای ایمنی از هر عذابی است برای كسی كه آن را بفهمد ، و سرای توانگری است برای كسی كه بیدار توشه برداشتن باشد ، و سرای پند و عبرت و موعظه است برای آن كه پندگیر باشد ، مركز عبادت عباد خدا و نماز ملائكه الهی است ، جایگاه نزول وحی و تجارت عاشقان خداست ، اینان در دنیا به كسب رحمت حق موفق شدند ، و سود تجارتشان بهشت الهی بود .

۱ – بحارالانوار:۷۰/۱۰۵. ۲ – امالی طوسی/۵۸۳.

۳ – بقره : ۸۶. ۴ – نحل:۱۰۶- ۱۰۸.

۵ – یونس:۶۳ – ۶۴. ۶ – محمد: ۳۶ .

۷ – حدید: ۲۰. ۸ – نهج البلاغه ، حکمت ۱۳۱.

۹ – عوالی اللئالی: ۱ /۲۶۷. ۱۰ – نهج البلاغه، حکمت ۴۱۵.

۱۱ - نهج البلاغه، حکمت ۱۰۳. ۱۲ – کنز العمال: ۳ / ۱۸۵.

۱۳ – معانی الاخبار/۲۸۹. ۱۴ – مسند احمد: ۴/۴۱۲.

۱۵ – کافی :۲/۱۳۱. ۱۶ – الدر المنثور:۵/۱۴۹.

۱۷ – عرفان اسلامی ، جلد هشتم.

پایگاه استاد حسین انصاریان

---