وقتی غلو ازحقیقت پیش می گیرد

آسیب شناسی نوحه سرایی و شعر عاشورا

وجود نوحه سرایی و نوحه خوانی در میان هر ملتی در فقدان عزیزان امری فطری است که از صورت ابتدایی مشروع و بتدریج با شکل خاص و منسجم تکامل یافته است. بیان مصیبت،گریه کردن با آواز، شیون و زاری در سوگواری عزیزی که با صوت حزین و ناله و زاری همرا باشد،اعم از سوگواری‌برای کسی که تازه مرده،یا برای امامان شیعه را نوحه خوانی می‌گویند. گریه بر مصیبتهای امامان شیعه از شعائرمهم و از عوامل نشر فضیلتها و احیای یاد اسوه‌های کمال است و خود امامان بر سید الشهدا<ع‌>می‌گریستند و امر به نوحه سرایی و نوحه‌خوانی می‌کردند.وقتی امام حسین (ع)از مدینه می‌خواست حرکت کند، زنان و فرزندان عبدالمطلب (بنی‌هاشم) جمع شده و نوحه گری نمودند. پس از شهادت امام حسین علیه السلا‌م، زینب کبری علیها السلا‌م در سوگ برادر و خاندان خود مدام نوحه سرایی می‌کرد و می‌گریست. و هیچ گاه اشک دیدگانش خشک نمی‌شد و شدت گریه‌و اندوهش کم نمی‌گردید. ‌

‌ درایران نوحه سرایی از دوره آل بویه که حکومتی شیعه بودند و قدرت غالب در عراق داشتند آغاز شد، و پس از آن در بین امت شیعه در صورت عدم محدودیت سیاسی این مراسم برگزار می‌شد، تا اینکه در دوره برقراری حکومت صفوی به گونه رسمی از طرف دولت اعلا‌م شد و دسته‌های عزاداری با یک عماری که در آن تابوتی زرپوش که در پیشاپیش دسته‌ها توسط ده نفر حمل می‌شد، به میدان اصلی و تالا‌ری که شاه جلوس می‌کرد وارد می‌شدند و از برابر او با عزاداری و نوحه عبور می‌کردند. ‌

در فرهنگ عزاداری برای امام حسین،نوحه به نوعی خاص از شعر مرثیه می‌گویند که‌در مجالس به صورت جمعی اجرا می‌شود.اشعار نوحه را برای سینه زدن می‌سازند!یکی نوحه می‌خواند و دیگران به نوا و آهنگ و وزن اشعار نوحه‌خوان سینه می‌زنند.از معروفترین‌شعرای نوحه سرا،می‌توان یغمای جندقی و وصال شیرازی‌ را نام برد.‌ ولی میان شاعران شیعه و مدیحه سرای خاندان امامان شیعه، محتشم کاشانی به عنوان نام آورترین شاعر عاشورایی به شمار می‌رود. بی‌شک محرم با نام محتشم کاشانی در هم آمیخته است، کتیبه‌های منقش به ترکیب بند معروف این شاعر بلند آوازه در هیبت بیرقهای سرخ و سیاه، حال و هوای تکیه‌ها و حسینیه‌ها را عاشورایی می‌کند.مطلع “ باز این چه شورش است...” که از محتشم کاشانی است در میان هواداران شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد.

‌ با توجه به گستردگی این مراسم و رواج آن در طول‌سال،حتی در سوگ امامان دیگر،ضرورت آسیب شناسی نوحه سرایی و مدیحه سرایی امری واجب به نظر می‌رسد.تا سروده‌های ناب و نوحه‌های صحیح ودور از تحریفها و دروغها پدید آید و فرهنگ عاشورا در قالب نوحه نیز ترویج گردد ونوحه خوانان نیز،بیش از هدف قرار دادن گریه،نشر فضیلتهای اهل بیت را هدف قرار دهند. ‌

● مراثی و نوحه‌ها باید توسط شعرا نظارت شود

‌ نوحه‌ها و مراثی برای برچیده شدن تحریف در دراز مدت باید از سوی شاعران و فیلترهای ادبی نظارت شود.

در همین زمینه عبدالجبار کاکایی شاعر و ترانه سرا در گفت‌وگو با فارس، گفته است که: با توجه به اینکه خیلی از مردم دانش‌های تاریخی‌شان را از طریق شعر، نوحه و خطابه دریافت می‌کنند و خیلی کم با مطالعه تاریخ اطلا‌عات و دانش‌شان را افزایش می‌دهند، باید در رواج این فرهنگ دقت بسیاری صورت گیرد. ‌

وی در ادامه با تأکید بر اینکه بیشتر این اطلا‌عات از وعاظ است، گفت: این دانش و اطلا‌عات بیشتر از سوی مداحان و وعاظ و به خصوص مداحانی که شعرهای روایی را در خصوص فرهنگ عاشورا می‌خوانند، بسط می‌یابد چون به قول معروف محل رجوع و محل استنباط مردم هستند و مردم معمولا‌ آموزه‌ها و اطلا‌عات خود را از این اشعار حاصل می‌کنند به نظر می‌‌رسد بایستی روی برخی از آثار که جنبه روایت دارند بیشتر دقت کرد و به حساسیت آن پی‌برد. کاکایی تصریح کرد: از دیر باز به خاطر وضعیتی که شعر دارد یعنی میل آمیختن تفکر با عاطفه و همین میل شعر به آمیختن با عاطفه و تخیل به این مسئله می‌انجامد که شاعران در نقل روایت‌های تاریخی دچار غلو شوند. وی در ادامه افزود: به خاطر تحریک کردن افراد و به سبب اثرگذاری شعرشان این غلوها انجام می‌گیرد، نظامی عروضی در کتاب چهار مقاله می‌گوید که شعر مسایل کوچک را بزرگ می‌کند و موضوعات غیر حساس را حساس جلوه می‌دهد و مسایل بزرگ را کوچک می‌کند یعنی قابلیت هر دو را دارد و به نظر دکتر شریعتی گاهی آن‌قدر غلو می‌کنند که چوب خیزران تبدیل می‌شود به چنار امامزاده صالح! وی در پایان یاد آور می‌شود که: من حتی با شکل برخورد با این ماجرا مخالفم بهترین شیوه مقابله با این آثار ارائه مدل‌های خوب است؛ اگر بتوانیم مدل‌های خوبی از تاریخ عاشورا شبیه به آنچه در زبان برخی شاعران برجسته روزگاز ما در خصوص عاشورا آمده، را ترویج بدهیم بنظرم می‌تواند سودمند باشد و مقابله کند با آثاری که جنبه تحریف تاریخ را دارد.

● ‌شعر عاشورایی پس از انقلا‌ب متحول شد

‌مصطفی محدثی‌خراسانی نیز با اشاره به شباهت‌های انقلا‌ب اسلا‌می ایران با قیام عاشورا، گفت: شعر عاشورایی و به طور کلی شعر آیینی ما در سال‌های پس از پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می، دچار تحولی مبارک شده است.

خالق مجموعه شعر سلوک باران ادامه داد: ما تأثیر شعر عاشورا را به شدت در محافل مداحی امام حسین نیز می‌بینیم. فضای مداحی و اشعاری که برای مداحی استفاده می‌شود نسبت به قبل از انقلا‌ب خیلی پیشرفت داشته و منطقی‌تر شده است و تنها مانند قبل از انقلا‌ب عجز و ناتوانی را بیان نمی‌کند بلکه رشادت‌ها، شجاعت‌ها، بزرگواری و نیرومندی امام و یارانش را به منصه ظهور می‌رساند. با این حال مداحی ما هم‌گام با شعر عاشورایی‌مان پیش نیامده است و کمی عقب مانده و لا‌زم است که جامعه مداحان ما عمقی‌تر عمل کنند و خیلی سریع کیفیت کار خود را به شعر عاشورا برسانند. ‌

● عدم توجه به رشادت‌های امام حسین(ع) در نوحه‌ها

حسین اسرافیلی با تأکید بر این‌که بعضی از مداحان در انتخاب شعر سهل‌انگار هستند، گفت: بسیاری از شاعران ما هنوز به ناله‌ها و مصیبت‌ها توجه دارند تا آن‌که پیام‌ها، دلا‌وری‌ها و شجاعت‌های ائمه به خصوص امام حسین (ع) را جلوه‌گر کنند.

حسین اسرافیلی، شاعر آیینی درباره آسیب‌شناسی اشعار و مراثی عاشورایی، اظهار داشت: عاشورا شناسنامه و هویت ملت ایران است و به طبع در ادبیات ما نیز جایگاه ویژه‌ای دارد، تا آن‌حد که دیگر اشعار آیینی از این جایگاه برخوردار نیست. وی با اشاره به شعر آیینی در ادبیات کهن ما، تصریح کرد: در گذشته زمانی که به مدح ائمه می‌رسیدند یک سری الفاظ، عبارات و صفات تکراری را برمی‌شمردند. برای مثال اگر در یک مدیحه اسم امام حسین (ع) حذف می‌شد و به جای آن اسم امام حسن عسکری (ع) می‌‌آمد، شعر معنی بخش بود و تغییری نمی‌کرد. در این گونه اشعار عنصرهای خاص زندگی ائمه وجود نداشت. در ادبیات کهن ما در حوزه شعر عاشورایی بیشتر به عجز و لا‌به پرداخته شده است، اما امروز به گمان من حقیقت وجودی و فلسفی عاشورا بهتر درک شده و شاعران به هیچ وجه این رخداد عظیم را عجز و ناتوانی نمی‌شمارند. ‌

اسرافیلی ادامه داد: مورد بعدی این است که مطابق گذشته بسیاری از شاعران ما هنوز به ناله‌ها و مصیبت‌ها توجه دارند تا آن‌که پیام‌ها، دلا‌وری‌ها و شجاعت‌های ائمه به خصوص امام حسین (ع) را جلوه‌گر کنند. رشادت‌هایی در کربلا‌ جلوه‌گر شده که ما از آن‌ها غافل ماندیم. نقص دیگر این است که اکثر شاعران اهل تحقیق نیستند و مقتل و مستندات عاشورایی را نمی‌خوانند بلکه تنها چیزهایی را که می‌شنوند به شعر درمی‌آورند و اصلا‌ً توجه نمی‌کنند که آیا این مسائل صحت تاریخی دارد یا خیر.

● نغمه‌های عاشورایی باید گسترش یابند ‌

‌ شعرا باید در زمینه شعرهای مذهبی تولیدات را گسترش دهند چرا که تولیدات اندک است و کفاف نیاز را نمی‌دهد.

علی‌محمد مؤدب، شاعر جوان نیز در این زمینه گفت: ما در حوزه مرثیه و مدح اهل‌بیت (ع) خیلی نیازمان گسترده است و مردم ما با جان و دل اهل بیت علیهم‌السلا‌م را دوست دارند و در این ماجراها تمام مردم، هیئت‌های مذهبی و مساجد درگیر هستند. وقتی دامنه نیاز گسترده است پس طبیعی است که تولید کفاف ندهد و باید نغمه‌های عاشورایی بیشتر شوند.وی افزود: وقتی قرار است روی آهنگ کار شود نیاز به سرودن شعر دارد و طبیعی است که یک شاعر حرفه‌ای، حرفه‌ای عمل می‌کند، وقت می‌گذارد، دقت می‌کند. شما وقتی کار <نیلوفرانه> قیصر امین‌پور را می‌بینید متوجه می‌شوید که خیلی طول کشیده تا هر کدام از ترانه‌هایش به ثمر برسد و خوانده شود. ‌ وی ادامه داد: یک شاعر با یک طبع خوب در حالی که سواد ادبی ندارد فوری محصولی می‌سازد که با آن موسیقی گره می‌خورد و با اجرای مداحان هم همراه می‌شود و در سینه‌زنی‌ها و هیئت‌ها استفاده می‌شود و جواب هم تا حدودی می‌دهد، البته آن هم کارکرد خود را دارد. وی با اشاره به نقش رسانه در اشاعه فرهنگ عاشورا گفت: باید سعی شود در انتخاب آثار در رسانه دقت کرد چون آثار فراوانی تولید می‌شود ولی باید گزینشی عمل کرد و آثار خوب پخش شوند و نمونه‌های خوب را رسانه‌ها معرفی کنند.