زنده باد خواب

نقش خواب در سلامت جسم و روان غیرقابل انکار است

آنچه در بیداری در مغز ما روی می‌دهد، عبارت است از عبور انواع اطلاعات حسی از مسیرهایی که در نهایت به ناحیه‌ای از مغز به نام تالاموس می‌رسند. تالاموس هسته‌های متعددی دارد و مهم‌ترین نقش آن غربالگری اطلاعات است...

رفت و برگشت اطلاعات بین تالاموس و قشر مغز، اساس نوسان‌هایی در پتانسیل الکتریکی است که در سطح پوست سر قابل‌ردگیری است و ما آنها را به نام امواج مغزی یا الکتروانسفالوگرام یا EEG می‌شناسیم. ما می‌توانیم با استفاده از امواج مغزی که روشی غیرتهاجمی است یعنی در انجام آن از سوزن و تیغ جراحی استفاده نمی‌شود، پنجره‌ای به دنیای اسرارآمیز مغز باز کنیم.

● تالاموس

تالاموس به تمام قشر مغز رشته‌ای می‌فرستد و الگوی فعالیت در این مسیرهاست که در نهایت باعث نوسان‌هایی در پتانسیل الکتریکی قابل ثبت در سطح پوست سر می‌‌شود.

به‌طور کلی با تمرکز و تشدید فعالیت‌های ذهنی، ضرباهنگ امواج مغزی افزایش و در پی بستن چشم‌ها و آرامش درونی کاهش می‌یابند. در خواب عمیق آهسته‌ترین ضرباهنگ امواج مغزی، چیزی در حد کمتر از یک بار در ثانیه وجود دارد. بهترین بخش خواب ما نیز همین قسمت است. خوابی که در آن چشم‌ها حرکت نمی‌کنند و تنفس آرام و عمیق می‌شود و اصطلاحا به آن خواب امواج آهسته می‌گویند که مرحله عمیق خواب بدون حرکت سریع چشم یا non-REM است.

خواب امواج آهسته نه تنها باعث شادابی صبحگاهی می‌شود بلکه نقش مهمی در ارسال اطلاعات تجربه شده و آموخته‌های روز قبل از جایگاه حافظه‌ای موقت یعنی «هیپوکامپ» به ذخایر بلندمدت حافظه در قشر مغز دارد. گویی خواب امواج آهسته وقایع روی داده را از لوح ذهن پاک می‌کند و آنها را با توجه به اهمیتشان به بایگانی می‌فرستد و یک لوح سفید را برای روزی جدید پیش روی ما می‌گذارد.

از این رو فعالیت‌های یادگیری در روز و خواب شبانه همچون دو بال برای پرواز ذهن فراگیر آدمی در دنیای دانش و معرفت لازم و ملزوم یکدیگرند.

از سوی دیگر، اثبات‌شده که کم شدن امواج آهسته خواب با افت کارایی انسولین و در نهایت بروز دیابت در ارتباط است. از آنجا که بسیاری از غدد مهم بدن انسان به‌وسیله مغز کنترل می‌شوند، مغز برای کنترل بهینه غدد مختلف بدن به خواب کافی نیاز دارد. بی‌خوابی با برهم‌زدن تعادل برخی هورمون‌های مرتبط با تغذیه، باعث ولع کاذب برای خوردن می‌شود. سیستم ایمنی ما نیز ارتباط تنگاتنگی با خواب دارد. میزان انواعی از اینترلوکین‌ها با خواب امواج آهسته مرتبط است.

● خواب و بیماری های روانپزشکی

بین اختلال‌های عصبی یا بیماری‌های روان‌پزشکی و خواب، ارتباط‌های دوجانبه‌ای وجود دارد. اینکه آیا بیماری‌های عصبی باعث اختلال در الگوی خواب می‌شوند یا این اختلال خواب است که منشاء بروز یا تشدید علایم عصبی می‌‌شود، نگرش غالب اختلال خواب را به عنوان عامل اولیه علیتی می‌شناسد.

مثلا در انواعی از بیماری افسردگی، خواب به طرز آشکاری دچار اختلال است. فرد بیمار معمولا زودتر از موعد از خواب برمی‌خیزد. به‌طور طبیعی خواب شبانه باید با خواب بدون حرکت‌های سریع چشم آغاز و پس از حدود یک ساعت و نیم وارد خواب با حرکت‌های سریع چشم (REM) شود. تا صبح حدودا ۴ بار این دوره‌های خواب تکرار می‌شوند با این تفاوت که هر چه به صبح نزدیک‌تر می‌شویم، از مدت خواب امواج آهسته کاسته و بر میزان خواب با حرکت‌های سریع چشم REM افزوده می‌شود.

در بیماران دچار افسردگی، خواب شبانه معمولا با خواب REM آغاز می‌شود اما در مقابل در افراد سالم محدود کردن خواب شبانه باعث احساس سرخوشی نسبی می‌شود. در نشانگان خستگی مزمن نیز الگوی خواب دچار اختلال‌های آشکاری است. بیماری شیزوفرنی نیز نماهای مشخصی را در امواج مغزی خواب ایجاد می‌کند که با علایم شناختی و بالینی بیماری ارتباط معنی‌داری دارند.

● خواب و حافظه

جالب اینجاست که می‌توان با روش‌های نوین، نماهای ویژه خواب را که از طریق همان امواج مغزی شناسایی می‌شوند، مدیریت کرد. دیده شده است که القای امواج آهسته خواب با جریان نوسانی الکتریکی بسیار خفیف، روند انتقال و تثبیت حافظه را تقویت می‌کند. این پژوهش که نخستین بار در دانشگاه لوبک آلمان در سال ۲۰۰۶ انجام و نتایج آن در نشریه نیچر چاپ شد، سرآغاز مطالعاتی مشابه در زمینه امکان تغییر هدفمند پارامترهای خواب با هدف‌های مختلف رفتاری و درمانی بود.

بر اساس این مجموعه مطالعه‌ها که در ایران هم در حال انجام است، می‌توان متصور شد که در آینده نه چندان دور، ما مراکزی تحت عنوان «خواب درمانی» را داشته باشیم که در آنها روشهای درمانی ویژه‌ای صرفا با دستکاری پارامترهای خواب، برای بهبود علایم یا درمان بیماری‌های مختلف به کار روند.

همچنین مدیریت و بهینه‌سازی خواب می‌تواند طبیعی‌ترین ابزار برای ارتقای عملکرد آدمی باشد. حتی اگر در فکر زیبایی پوست و جذاب کردن چهره خود هستیم، نباید فراموش کنیم که خواب کافی و سالم به راستی اکسیر واقعی جوانی و شادابی جسم و ذهن است. یکی از آسان‌ترین شیوه‌های مدیریت خواب، مدیریت فعالیت‌های روزانه است. تحرک جسمی و ذهنی متناسب و الگوی تغذیه صحیح و منظم در راستای تحقق یک خواب خوب شبانه نقش اساسی دارند.

دکتر محمدرضا صائبی‌پور

متخصص علوم اعصاب