بازنمایی آیین محرم در تلویزیون

در باب قدرت نفوذی که رسانه ملی با برنامه سازی نمایشی, ترکیبی و آیینی دارد

برخی مناسبت‌های مذهبی به واسطه پشتوانه فرهنگی و قدرت نفوذشان از قابلیت تاثیرگذاری بیشتری از حیث رسانه‌ای و برنامه‌سازی تلویزیونی برخوردار است. محرم و مراسم آن، یکی از این موارد است که پیش از این‌که کارهای مناسبتی به یک مد رسانه‌ای بدل شود، واجد برنامه‌های ویژه و خاص خود بود.

واقعیت این است که برنامه‌های تلویزیون را در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان به برنامه‌های ثابت و فصلی یا مناسبتی طبقه‌بندی کرد؛ مثلا بخش اخبار یا سریال هفتگی و شبانه به عنوان برنامه‌های روتین تلویزیون جایگاه ثابت و مشخصی در جدول پخش این رسانه دارد، همان‌طور که سرمقاله و یادداشت در رسانه‌های مکتوب چنین جایگاهی دارد؛ اما تلویزیون مثل هر رسانه دیگری برای مناسبت‌های مختلف، ویژه‌برنامه‌هایی نیز تدارک می‌بیند که برای همان دوره زمانی خاص، تولید و پخش می‌شود. البته به دلیل حجم بالای مناسبت‌های ملی و مذهبی ما، تقریبا در هر ماه شاهد تعدادی از این ویژه‌برنامه‌ها هستیم، اما در این میان دو ماه رمضان و محرم به واسطه ریشه داشتن در سنت و حضور آیینی و اعتقادی که در جامعه و نزد مردم دارد، گستره بیشتری از برنامه‌های تلویزیونی را به خود اختصاص می‌دهد و حتی لحن و شمایل ظاهری برنامه‌های تلویزیون را متفاوت کرده و حس و حال دیگری به آن می‌بخشد. مثلا لحن و شیوه گویندگی مجریان و رنگ لباس آنها یا نوع دکورسازی و رنگ‌آمیزی برنامه‌ها بویژه در ماه محرم تغییر می‌کند و با فضای عمومی جامعه و مقتضیات این ماه هماهنگ می‌شود. جالب این‌که بسیاری از برنامه‌های روتین تلویزیون به احترام این ماه و سوگواری‌های آن متوقف شده یا پیش از شروع این ماه به پایان می‌رسد.

اگر بخواهیم با رویکردی گونه‌شناسی به‌ برنامه‌های تلویزیون نگاه کنیم، باید آن را به سه گروه عمده برنامه‌های نمایشی، غیرنمایشی یا ترکیبی و آیینی ـ سوگواری تقسیم‌بندی کنیم. برنامه‌های نمایشی که عمده آن پخش سریال محرمی است، قصه‌هایی را روایت می‌کند که محرم و مناسبات آن مثل عزاداری به عنوان مولفه اصلی داستان برجسته شده یا برخی مفاهیم، انگاره‌ها و پیام‌های اخلاقی مرتبط با کربلا و عاشورا در بستر یک درام به تصویر کشیده می‌شود. شاید موفق‌ترین و خاطره‌انگیزترین سریال مناسبتی محرم «شب دهم» حسن فتحی باشد که به نوعی فتح باب ساخت سریال‌های محرمی شد. در این سریال علاوه بر ارتباط نمادین مضمون قصه با فلسفه عاشورا، مراسم عزاداری و بویژه تعزیه به عنوان یک نمایش و هنر مذهبی به شکل دراماتیکی مورد استفاده قرار گرفت.

در بخش ترکیبی و غیرنمایشی نیز انواع میزگردها و برنامه‌های گفت‌وگومحور را می‌بینیم که به تجزیه و تحلیل نهضت حسینی و فلسفه قیام امام حسین(ع) می‌پردازد. این برنامه‌های کلامی به دو شکل ساخته می‌شود؛ یا در استودیو‌های صدا و سیما تولید شده یا به صورت پخش سخنرانی‌های خطیبان معروف در مساجد است.

نمایش برخی مستندهای مربوط به آیین محرم را هم می‌توان در همین طبقه قرار دارد. یکی از برنامه‌‌های خوبی که سال‌ها پیش در این ارتباط پخش شد، درباره برگزاری آیین تعزیه در نقاط مختلف ایران بود که به وسیله دکتر جابر عناصری، محقق و پژوهشگر تعزیه مورد تفسیر قرار می‌گرفت.

نوع دیگری از ویژه‌برنامه‌های تلویزیون در ماه محرم که اتفاقا بیشترین حجم برنامه‌ها را نیز به خود اختصاص می‌دهد، انواع عزاداری‌ها و نوحه‌خوانی‌هاست که در فواصل برنامه‌های ثابت و مناسبتی روی آنتن می‌رود.

نشان دادن دسته‌‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی و مراسم‌ سوگواری از مهم‌ترین اجزای این برنامه‌هاست که به نوعی واجد خصوصیتی مستندگونه‌ است، بویژه برخی از آنها سویه مردم‌شناختی و فرهنگ‌شناسانه دارد و آیین و مناسبات بومی و منطقه‌ای را نسبت به مناسبات ماه محرم به تصویر می‌کشد.

جالب این‌که در چند سال اخیر، شاهد تولید و پخش برنامه‌هایی هستیم که به آسیب‌شناسی برخی بدعت‌ها و رفتارهای اجتماعی در عزاداری‌ها می‌پردازد. درواقع تلویزیون می‌خواهد در کنار توجه و تبلیغ ارزش‌های معنوی و اعتقادی این ماه، به رسالت آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی خود به عنوان یک رسانه نیز عمل کند.

در واقع محرم و مناسبات آن در سه پرده در تلویزیون منعکس می‌شود و رسانه تلویزیون، محرم را در سه شمایل نمایشی، ترکیبی و آیینی روایت می‌کند. با این حال به نظر می‌رسد به تنوع و تمهیدات خلاقانه‌ای در تولید مناسبت‌های محرمی نیاز است تا برنامه‌ها صرفا به نوحه‌خوانی و سخنرانی‌های مذهبی ختم نشود یا دست‌کم طرح و ساختار متفاوتی به خود بگیرد. ساخت کلیپ و نماآهنگ‌های ویژه محرم نیز می‌تواند بر جذابیت‌ برنامه‌های محرم بیفزاید. واقعیت این است که ماه محرم به واسطه ذات مناسک و مراسمی بودنش، بستر و زمینه مناسب‌تری برای تولید انواع برنامه‌های غیرنمایشی است تا نمایشی.

شاید تجربه برنامه‌های ترکیبی تلویزیون در ماه رمضان، الگو و مدل خوبی باشد تا نمونه برنامه‌هایی مثل «شب‌های روشن» شبکه دو یا «ماه عسل» شبکه سه برای ماه محرم و مناسبت‌های آن تولید شود. در تولید این برنامه‌ها باید ضمن توجه به ذائقه‌های مختلف مخاطب، به تفاوت‌های قومی و بومی در اجرای این مراسم و بازنمایی آن در تلویزیون نیز توجه داشت.

در نظرسنجی مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما از ۷۹۱ نفر از شهروندان تهرانی درباره برنامه‌های ویژه تلویزیون مشخص شد در ایام محرم ۵۶ درصد مردم به شرکت در مراسم عزاداری و ۳۵ درصد به تماشای برنامه‌های عزاداری سیما علاقه‌مند هستند. در این میان، نوجوانان بیش از سایر گروه‌های سنی به شرکت در مراسم عزاداری و میانسالان بیشتر به تماشای ویژه‌برنامه‌های تلویزیون علاقه نشان داده‌اند.

بیان درس‌ها و عبرت‌های واقعه عاشورا، نقش حضرت زینب(س) و حضرت سجاد(ع) در ادامه نهضت عاشورا، زندگینامه امام حسین(ع)‌ و یاران ایشان، اتفاقات روزهای تاسوعا و عاشورا و... از مهم‌ترین موضوعات مورد علاقه پاسخگویان برای پخش از تلویزیون در ایام محرم بوده است. بیان واقعیات قیام امام حسین(ع)، آموزنده و پرمحتوا بودن برنامه‌ها، پخش برنامه‌هایی در قالبی متنوع، پخش بیشتر برنامه‌های نوحه‌خوانی و مداحی، تحلیل علل وقوع حادثه عاشورا و پخش سریال‌های آموزنده و جالب از ویژگی‌های مطلوب برنامه‌های تلویزیونی در ایام سوگواری سیدالشهدا(ع) بیان شده است.

خوشبختانه خود محرم و علایق و عشقی که به شکل سنتی و اعتقادی به آن وجود دارد، از پیش انگیزه کافی برای تماشای ویژه‌برنامه‌ها را فراهم می‌کند، به شرطی که تلویزیون نیز جذابیت رسانه‌ای را به آن بیفزاید و با روان‌شناختی مخاطب انطباق دهد.

سیدرضا صائمی