چه کسی مهره ها را حرکت می دهد

موجودیت های غیر دولتی نقش آفرین در صحنه روابط بین المللی

نظام بین الملل از تعامل بازیگران دخیل در این عرصه به وجود آمده و بعد ازشکل گیری، خود سیستم بر رفتار آنها تاثیر می گذارد. حالا بحث اساسی اینجاست که بازیگران موثر در نظام بین الملل کدامند؟ و آیا این بازیگران همواره موثر واقع خواهند شد یا نه؟ اگر نگاهی به تاریخچه روابط بین الملل از دوران شکل گیری دولت - ملتها بیندازیم مشاهده خواهیم کرد که همواره دولتها اصلی ترین و مهمترین بازیگر تاثیر گذار بر روابط بین الملل بوده و بر این عرصه شکل داده اند و این دولتهای قدرتمند بوده اند که با خواست خود ساختار نظام بین المللی را خلق می کردند.

به عنوان مثال ساختار نظام بین المللی در قرن۱۸ و۱۹ کاملا بر اساس منویات قدرتهای آنزمان کشورهای اروپایی شکل می گیرد. در قرن بیستم و پس از جنگهای جهانی باز هم این دولتهای قدرتمند به محوریت آمریکا هستند که این بار با هماهنگی و با ایجاد نهادها و سازکارهای جدید به دنبال شکل دادن به منویات خود در عرصه بین المللی می باشند. ولی بعد از جنگ دوم شاهد حضور بازیگران جدیدی در عرصه بین المللی هستیم که خواستار نقش آفرینی موثری هستند. هر چند این موجودیتهای جدید در مقایسه با دولتها، هنوز بسیار ضعیف هستند و دولتها هنوز هم موثرترین بازیگر می باشند ولی دیگر نمی توان تنها دولت را بازیگر اصلی قلمداد کرد.

شرکتهای تجاری، سازمانهای فراملی و فرو ملی و حتی گروههای تروریستی و چریکی در نظام بین الملل نقش بازی می کنند شاید برخی گروهها و سازمانها در برخی مواقع ابزار دست دولت محسوب شوند وخواسته دولت را اجرا کنند ولی همواره چنین نیست. امروزه ایده جامعه مدنی جهانی مطرح شده، اگر چه هنوز زود است از جامعه مدنی جهانی صحبت به میان آید ولی واقعیات و فرایندهای موجود ایجاد چنین جامعه را در آینده امکان پذیر می سازد. زیربنای جامعه مدنی را همین بازیگران غیر دولتی و فراملی تشکیل می دهند. رویکرد دولت-محور پیچیدگی فراوان سیاست جهانی را به سادگی نسبی تبدیل می کند زیرا تنها تعاملات حدود۲۰۰ واحد مشابه هم را بررسی می کند ولی۴ مشکل عمده جلوی درک واقعی سیاست بین الملل جهانی را با رویکرد فوق موجب می شود:

۱) ابهام معانی مختلف دولت:دولت به عنوان شخصیت حقوقی، حکومت و یا جامعه سیاسی (هنوز تعریف کاملی از دولت صورت نگرفته و عناصر لازمی که برای وجود یک کشور می تواند لحاظ شود بعضی مواقع یک گروه تروریستی می تواند همین مولفه ها را داشته باشد

۲) عدم یکسانی کشورها: هر کشوری مختصات و ویژگیهای خاص خود را دارد و به خاطر نسبی بودن قدرت تاثیر آنها در عرصه بین المللی متفاوت می باشد

۳) مشکل کلی نگری: یکی از آفتهای مهم در بررسی های دولت محور آفت کلی نگری و تعمیم می باشد که جلوی تحلیل جامع را می گیرد

۴) تفاوت بین دولت و ملت: شرکتهای تجاری فراملی و تمام شرکتهایی که در بیش از دو کشور فعالیت انجام می دهند شرکت فرا ملیتی محسوب می گردند شرکتها و یا بهتر است بگوییم موجودیتهای مزبور علی رغم اینکه متصل به دولت نبوده ولی در تصمیمات دولت تاثیر گذار هستند بویژه زمانی که کشور مورد فعالیت آنها کشور ضعیفی باشد اگر تصمیم دولتها به نفع آنها باشد کاری ندارند ولی اگر احساس کنند منافعشان در خطر است از۲ طریق با دولت لابی گری می کنند:

۱) به طور مستقیم هم در کشور متبوع و هم در کشور خارجی وارد عمل می شوند

۲) به طور غیر مستقیم هم در کشور متبوع و هم در کشور خارجی وارد عمل می شوند و برای اجرای خواست خوداقدام می کنند. نمونه بارز چنین مسئله ای فعالیت شرکتهای بزرگ فراملیتی آمریکایی در کشورهای حوزه کارائیب و آمریکای لاتین می باشد. در قرن بیست شرکت یونایتد فروت آمریکا که در بیش از۱۰ کشور فعالیت می کند در مقاطع مختلفی در این کشورها کودتاهای نظامی بر علیه دولتها به راه انداخته و حکومت مخالف منافعش را ساقط کرده است، به طوری که یونایتد فروت همواره به عنوان نیروی فشار و ذینفوذ در سیاست داخلی و خارجی کشورهای مزبور تاثیر گذار بوده و بررسی فرایندهای سیاسی در این کشورها بدون توجه به این شرکت راه به جایی نخواهد برد .

دولتها امروزه نمی توانند مثل سابق بر تجارت خارجی و ارز نظارت داشته باشند. حتی تحریمها نیز شدت و حدت خود را از دست داده اند چون تجارت و ارتباط مثلثی شده است. یکی از موارد مهم مقررات زدایی تدریجی در داخل کشورها عمدتا در بخش تجاری و روی آوردن به وضع مقررات در سطح جهانی است که نمونه های برجسته آن سازمان تجارت جهانی می باشد. در مذاکرات مشهور دور اروگوئه که به مدت۷ سال از۱۹۸۶ تا۱۹۹۳ در قالب گات انجام گردید و از دل آن سازمان تجارت جهانی بیرون آمد این شرکتهای چند ملیتی و فرا ملی بودند که بر تصمیمات نمایندگان دولتها تاثیر گذاشته و حتی عملا در تهیه دستور کار نظر خود را اعمال می کردند.

از سایر موجودیتهای فرا ملیتی می توان به گروههای غیر مشروع، جنبشهای آزادیبخش و گروههای چریکی اشاره کرد که مورد شناسایی قرار گرفته اند؛ قاچاقچیان و بویژه قاچاقچیان مواد مخدر و اسلحه و نیز تجارت غیر قانونی از مسائل مهم بین المللی به شمار می روند. در کلمبیا قاچاقچیان مواد مخدر از همه عناصر کشور بودن برخوردارند به غیر از شناسایی. درآمد سالانه آنها بیش از بودجه کشور۴۰ میلیونی کلمبیا می باشد آنها برای قاچاق از هواپیما و زیر دریایی استفاده می کنند. کارهایی که در این راستا انجام می دهند تبعات و پیامدهای آن از مرزها فراتر رفته و سایر کشورها را در عرصه بین المللی تحت تاثیر قرار می دهد. جرمهای سازمان یافته، آدم ربایی، پولشویی، فرار مجرمین از یک کشور به کشور دیگر و مواردی از این قبیل لزوم همکاری کشورها را در این عرصه می طلبد. فعالیت فرامرزی مجرمین، چریکها و سایر گروهها مشکلات سیاسی داخل کشورها را به عرصه بین المللی انتقال داده است و از این طریق مسئله را به مسئله بین المللی تبدیل کرده که نیاز به همکاریهای جهانی و بین المللی برای حل موارد مذکور را طلب می کند.

در مقابل موارد بالا؛ موجودیتها و گروههایی با اهداف خیر خواهانه و بشر دوستانه وجود دارند که از طرف مجامع بین المللی مورد شناسایی قرار گرفته اند و در حد مقتضی با آنها همکاری می کنند. به عنوان مثال سازمان صلیب سرخ جهانی که حدود بیش از یک سده به فعالیت مشغول بوده یک سازمان فروملی در کشور سوئیس می باشد ولی اولا نه متعلق به دولت سوئیس بوده و ثانیا عمده فعالیتهایش را در خارج و بویژه اماکن مصیبت زده و جنگ زده انجام می دهد. در سازمان ملل متحد و تحت نظر رکن شورای اقتصادی و اجتماعی برای سازمان مذکور و سازمانهای مشابه مقام مشاوره داده شده است. از عوامل مهمی که سازمانهای فراملی و فروملی را گسترش داده می توان به جهانی شدن اقتصاد اشاره کرد. شرکتها و سازمانهای تجاری دریافته اند که همکاری و ایجاد استانداردهای مشترک و کار آمد به نفعشان می باشد. به طور کلی شکل گیری و فعالیت نهادها و موجودیتهای مزبور را می توان با نیم نگاهی به سه مقوله زیر بررسی کرد.

▪ جهانی شدن ارتباطات: انقلاب فناوری موجب تسریع و گسترش ارتباطات گردید. ارتباطات چه از نظر سخت افزاری و چه از نظر نرم افزاری موجب از بین رفتن تصلب مرزها شده است و دولتها توانایی کنترل مرزها را دیگر به مانند گذشته ندارند. رسانه های ارتباطی نیز در گزینش برنامه ها و اخبار یک رهیافت جهانی برگزیده اند. به عنوان مثال شبکه الجزیره بیش از پرداختن به اخبار کشور مبدا (قطر) به اخبار سایر نقاط جهان می پردازد. پیشرفتهای مورد نظر باعث نزدیکی و آگاه شدن افراد از وضعیت همدیگر شده است به راستی ایده دهکده جهانی مالتوس در شرایط فعلی عملی گشته است و دیگر دولتها نیستند که به طور انحصاری و یکجانبه به تصور افراد شکل می دهند.

▪ نهادهای جهانی به عنوان سیستم: در نظام جهانی امروز ما می توانیم با پذیرش سیستمها در تمام سطوح جهانی سازگاری و همنوایی ایجاد کنیم اگر چه سازمانها، کشورها و گروهها همگی به نوبه خود یک سیستم می باشند ولی در ظرف جهانی همه اجزایی به شمار می روند که با هم تعامل دارند و برهمدیگر تاثیر می گذارند و سیستم بزرگتری به اسم سیستم جهانی تشکیل می دهند پس نگاه متصلب و مرزبندی شده بر دولتها و بازیگران به عنوان سیستم بسته نمی تواند راهگشا باشد.

▪ مسائل و نظامهای سیاستگذاری در سیاست جهانی: در دیدگاه دولت - محور معمولا۲ دیدگاه در مورد سیاست از هم تمییز داده شده است. سیاست اعلا که بر صلح و امنیت می پردازد و سیاست ادنی که بر مسائل اقتصادی و رفاهی عنایت دارد. دیدگاه اولی سالیان دراز بر روابط بین الملل و بویژه در سازمانها حاکم بوده و به اهمیت سیاست ادنی پرداخته نشده است. این رهیافت از دیدگاه رئالیستها به مقوله قدرت ناشی می شود که جنبه نظامی و امنیتی دارد و امروزه این فاقد اعتبار است و قدرت را نمی توان به توان نظامی ترجمه کرد. قدرت توانایی حصول هدف است حال این توانایی می تواند اقتصادی، نظامی، ارتباطی، اطلاعاتی و... باشد و اینکه این قدرت نمی تواند محصور در دولت باشد بلکه موجودیتهای دیگری بدان دسترسی دارند.

● نتیجه

در دنیای امروز کلی نگری و نگاه بسته به سیاست جهانی راه به جایی نخواهد برد. اجزای سیستم جهانی که در درون این سیستم با هم تعامل دارند و بر هم تاثیر می گذارند تنها دولتها نیستند شاید کشورها موثرترین بازیگر باشند ولی انحصاری نیستند پس نگاه کثرت گرایی به داخل سیستم بین الملل می تواند راهگشا باشد. مجموعه تعاملات و بده بستانها در بین اجزا که از بازیگران مختلفی ترکیب یا فته است به سیستم جهانی شکل داده و آن را ایجاد می کند.

حامد کریمی

منابع

۱ : جان بیلیس و استیو اسمیت؛ روابط بین الملل در عصر نوین مترجم: ابوالقاسم راه چمنی؛ تهران: ابرار معاصر۱۳۸۳

۲ : علی بابایی، غلامرضا؛ فرهنگ روابط بین الملل، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، انتشارات وزارت امور خارجه۱۳۸۵

۳: قوام، عبدالعلی؛ اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل؛ تهران: انتشارات سمت۱۳۸۳

۴: مشیرزاده، حمیرا؛ تحول در نظریه های بین الملل؛ تهران: انتشارات سمت۱۳۸۶