توسعه فرهنگی, مهم اما دشوار

سخت ترین و دشوارترین بخش فرهنگ به لحاظ شناسایی, هدف گذاری و تغییر, «فرهنگ درونی» است

در حالی که تا چند دهه پیش آمال همه کشورها، توسعه و رشد اقتصادی بود، چندی است که توسعه همه‌جانبه،‌ جای آن را گرفته است. برخلاف توسعه اقتصادی، توسعه فرهنگی- اجتماعی پیچیدگی‌‌های خاص خود را دارد و تامل در آن و طراحی اقدامات مناسب در راستای آن، از دشواری‌های زیادی برخوردارند. به رغم همه سختی‌ها، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به این موضوع با نگاه ویژه‌ای پرداخته‌اند.

طی چهار دهه گذشته، کشورهای اروپایی سعی کرده‌اند تا به مقوله فرهنگ به یک نگاه و واژگان مشترک دست یابند و به‌این منظور، از حدود ۲۰ الی ۲۵ سال پیش برای اندازه‌گیری مقولات فرهنگی، «متر» مشترک تعیین کرده‌اند که به این ترتیب می‌توانند رشد فرهنگ، سرعت توسعه یا پسرفت آن را متوجه شوند.

● شناختن فرهنگ؛ گام اول

مانند هر برنامه‌ریزی دیگر، باید در گام اول، مقوله‌ای را که با آن سر و کار داریم، بشناسیم، یعنی شناسایی حیطه‌های متعدد کاری در حوزه فرهنگ و شفاف‌سازی موضوعاتی که با آنها سر و کار داریم، باید در گام اول انجام گیرند. تقسیم فرهنگ به اجزای ریزتر، ما را در شناسایی بهتر آن و طراحی اقداماتی که بتوانیم به صورت عملیاتی آن را تحت تاثیر قرار دهیم، یاری می‌کند. در حوزه فرهنگ به ازای تعداد صاحب‌نظران آن، تقسیم‌بندی‌های متعددی وجود دارد که نمی‌توان به راحتی عنوان داشت کدام یک درست و یا نادرست است. برخی صاحب‌نظران فرهنگ را در هفت حوزه طبقه‌بندی می‌کنند که در زیر به آن‌ها پرداخته می‌شود.

۱) فرهنگ درونی

سخت‌ترین و دشوارترین بخش فرهنگ به لحاظ شناسایی، هدف‌گذاری و تغییر آن، «فرهنگ درونی» است. فرهنگ درونی شامل تمامی ارزش‌ها، باورها، اعتقادات و ویژگی‌های شخصیتی تک‌تک افراد جامعه است. به عبارت دیگر نمی‌توان در مواجهه با افراد جامعه دریافت که در درون آنها چه می‌گذرد، اما اینکه چه می‌گذرد، بسیار مهم است. با شناسایی اجزای این حوزه و ریز کردن آن به لحاظ عملیاتی و برنامه‌ریزی، می‌توان تعیین کرد که روی چه ارزش‌هایی باید تکیه کنیم، کدام ویژگی‌ها برای ما مطلوب هستند و یا کدام خصیصه باید کم‌رنگ‌ شود.

۲) فرهنگ‌ رفتاری

کلیه رفتارهایی که از افراد در جامعه و در شرایط گوناگون سر می‌زند، در حوزه فرهنگ رفتاری جای می‌گیرند. سنن، آداب و رسوم، رفتار شغلی، رفتار سیاسی، تفریحات، سرگرمی‌ها، نوع پوشش و حتی غذایی که افراد جامعه می‌خورند، از جمله مواردی هستند که در این حوزه جای می‌گیرند. در حوزه فرهنگ رفتاری نیز می‌شود هدف‌گذاری کرد و مداخلات لازم را برای رسیدن به آن اهداف و متعالی کردن رفتار مردم، طراحی و اجرایی نمود. به دلیل آنکه فرهنگ‌رفتاری راحت‌تر دیده می‌شود، اندازه‌گیری آن نسبت به فرهنگ‌ درونی به مراتب ساده‌تر است. از طرف دیگر، به لحاظ بروز عینی آن، مردم خیلی راحت‌تر آن را تغییر می‌دهند. به این شکل که وقتی شما یک رفتار را در جامعه به یک تابو تبدیل می‌کنید، مردم از اینکه آن رفتار از آنها سر بزند، احساس خوبی ندارند و آن را انجام نخواهند داد، اما اینکه در درون آنها چه می‌گذرد و یا به چه موضوعی فکر می‌کنند را کسی نمی‌داند و نمی‌تواند بفهمد. به همین لحاظ هر کس هرگونه که بخواهد می‌اندیشد.

۳) زبان و ادب

در این حوزه نیز اجزای متعددی چون لهجه‌ها، نغمه‌ها، گویش‌ها، سرودها، داستان‌ها، اسطوره‌ها و موارد متعدد دیگری جای می‌گیرند که همه آنها جزو فرهنگ جامعه محسوب می‌شوند. در عصر حاضر که موضوع جهانی شدن مطرح است، توجه به مقوله زبان از اهمیت زیادی برخوردار است. بر اساس گزارش‌ یونسکو به دلیل جهانی شدن و علل دیگر، همه ساله تعداد فراوانی از زبان‌های موجود منقرض می‌شوند. در کشور ما نیز زبان‌های گوناگون و گویش‌های متعددی رایج هستند که باید برای حفظ این زبان‌ها و گویش‌ها، تلاش کرد و در کنار آنها زبان فارسی را به عنوان زبان ارتباطی ملی حفظ و تقویت نماییم.

۴و ۵) هنر و تاریخ

هنر با حیطه‌های گوناگون خود جزو مهمی از فرهنگ است که نباید از نقش مهم آن غافل باشیم. تاریخ هر جامعه نیز بخش مهمی از فرهنگ آن جامعه را تشکیل می‌دهد که باید به آن به اندازه کافی بها داده شود.

۶) مصنوعات

بناها و آثار تاریخی، صنایع دستی، شکل و شمایل معماری و هر چیزی که به وسیله بشر ساخته شده باشد و از دوران گذشته باقی مانده باشد، جزیی از فرهنگ جوامع محسوب می‌شوند.

۷) مشاهیر و مفاخر

اهمیت مشاهیر و مفاخر جوامع، موجب شده تا آنها را به عنوان یک حیطه جداگانه در مقوله فرهنگ بشناسند. افرادی که در یک کشور یا در یک قومیت زندگی کرده‌اند و الگو بوده‌اند و توانسته‌اند کارهای خارق‌العاده‌ای انجام دهند، جزو فرهنگ آن جامعه محسوب می‌شوند. این افراد به لحاظ اثرگذاری‌شان بر فرهنگ جامعه، باید شناخته شوند و راه و روش آنان به افراد جامعه شناسانده شود.

● چهار قدم اساسی

به طور کلی برای هر یک از حوزه‌های بالا و بر اساس اولویت‌شان، باید چهار قدم اساسی برداشته شود:

۱) هدف‌گذاری:

در هر یک از حوزه‌ها، در ابتدا هدف‌هایمان را تعیین کنیم. این اهداف‌ باید به طور کامل عینی و قابل تحقق باشند.

۲) اقدامات فرهنگی:

در راستای رسیدن به اهداف تعیین‌شده، باید اقداماتی را مشخص کنیم تا بدانیم برای رسیدن به آنها چه باید کرد.

۳) مسوولیت‌های فرهنگی:

تعیین مسوولیت‌ افراد در قبال اقدامات فرهنگی بسیار مهم است. مسوولیت‌ها باید شفاف باشد تا کارها در راستای این اهداف به درستی انجام گیرند.

۴) پایش:

نظارت بر افراد مسوول در حوزه فرهنگی و پایش کارهایی که در حوزه‌های فرهنگی انجام می‌شوند، گام آخری است که باید برای موفقیت در اقدامات فرهنگی برداشته شود.

شهرام یزدانی، امیرعباس فتاح‌زاده