خفاش ها پرنده نیستند

برخلاف تصور اکثر افراد, هیچ کدام از اعضای راسته خفاش ها Chiroptera از نظر طبقه بندی علمی در رده پرندگان جای نمی گیرند, بلکه در واقع آنها متعلق به رده پستانداران Mammalia هستند خفاش ها تنها پستاندارانی هستند که توانایی پرواز دارند

برخلاف تصور اکثر افراد، هیچ کدام از اعضای راسته خفاش‌ها (Chiroptera) از نظر طبقه‌بندی علمی در رده پرندگان جای نمی‌گیرند، بلکه در واقع آنها متعلق به رده پستانداران (Mammalia) هستند. خفاش‌ها تنها پستاندارانی هستند که توانایی پرواز دارند.

این جانداران برای آن که بتوانند وزن بدن خود را هنگام پرواز تحمل کنند، از استراتژی هایی کم و بیش مشابه پرندگان بهره می گیرند، اما پرواز آنها از بسیاری جهات با پرواز پرندگان فرق دارد. به عنوان مثال پرندگان تخم می گذارند و هیچ گاه با یک جنین در حال رشد پرواز نمی کنند در حالی که خفاش های جفت دار این کار را نیز انجام می دهند. این مساله خود یکی از علت هایی است که باعث می شود تعداد دوقلو میان خفاش ها بسیار کم باشد. داشتن بیشتر از یک یا دو نوزاد به طور قطع می تواند اوضاع را هنگام پرواز برای مادر وخیم کند. اما چون شرایط طبیعی ازدیاد جمعیت را ایجاب می کند، یک خفاش ماده با طول عمر نزدیک ۲۰ سال باید زحمت چند دفعه بارداری را تحمل کند.

نکته مهم دیگر درخصوص نحوه پرواز خفاش ها، وضع شناور آنها در پرواز است. همین مساله باعث می شود قدرت مانوردهی، قابلیت شکار طعمه هنگام پرواز و مهم تر از همه، توانایی تغییر سرعت و جهت برای خفاش ها بیشتر از پرندگان مهیا باشد.

باورهای نادرست

راسته خفاش ها از جهات بسیاری قابل توجه است. به عنوان مثال آنها بیشترین تعداد گونه ها را بعد از جوندگان دارند یا این که حتی توانایی سازگاری آنها با محیط به حدی زیاد است که باعث شده دامنه پراکنش آنها در جهان بسیار گسترده باشد. از بین ۴۰ گونه خفاشی که در ایران ثبت شده، تنها یک مورد میوه خوار است و بقیه به طور مشخص از حشرات تغذیه می کنند. برخلاف باور عموم، خفاش ها نه شوم هستند و نه ضرری برای انسان ها دارند. نحوه تغذیه گونه های مختلف در ایران بخوبی روایتگر تاثیر مثبت آنها در اکوسیستم های مختلف حتی مناطق شهری است. خفاش ها یکی از بهترین الگوهای دفع بیولوژیک آفات، حشرات مضر و بیماری ها به حساب می آیند.

بزرگ ترین خفاش ایران

خانواده خفاش های میوه خوار، بزرگ ترین خفاش های ایران هستند. خفاش های میوه خوار را می توان از چشمان بزرگ، پوزه های شبیه به سگ و گوش های بیضی شکل تشخیص داد. خانواده میوه خوارها از نظر ظاهری شباهتی با دیگر خفاش های ایرانی ندارد. خفاش های میوه خوار اغلب در غارها منزل می کنند اما گاهی اوقات نیز در شکاف درختان دیده شده اند. پرواز آنها اغلب محکم و مستقیم است. خفاش میوه خوار مصری - که یکی از اعضای همین خانواده است - را می توان در نواحی ساحلی جنوبی کشور مشاهده کرد. آنها معمولاً از عناب، خرما و دیگر میوه ها از جمله انجیر، توت سفید، زردآلو و حتی گرده ها تغذیه می کنند.

انتقال بیماری

سندرم تنفسی خاورمیانه که به اختصار به آن EMC/۲۰۱۲ می گویند، یک بیماری ویروسی است که نخستین بار در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱) گزارش شد و امروزه نیز خبرهای زیادی از آن شنیده می شود. بتاکروناویروس ها یک جنس از زیرگروه کروناویروس های مشهور هستند. این ویروس جدید حتی این روزها نیز در کشورهایی نظیر عربستان سعودی، مالزی، قطر، امارات عربی متحده، تونس، فیلیپین و اردن زمینه ساز خبرهای بدی شده است. سندرم تنفسی خاورمیانه مشخصا با سارس تفاوت دارد، حتی علائم ابتلا به آن نیز از بسیاری جهات با سرماخوردگی های مشابه کروناویروس ها فرق دارد. علائم آن در موارد حاد بیشتر شبیه سینه پهلو و البته همراه با نارسایی های کلیوی است.

سازمان بهداشت جهانی فوریه سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲)، احتمال انتقال این بیماری از یک انسان به انسان دیگر را بسیار کم تخمین زد. شواهد زیادی نشان می دهد شترها احتمالا میزبان حدواسط و عامل انتقال این بیماری خطرناک از خفاش ها به انسان ها هستند. جدای از این مورد، بیماری های خطرناک دیگری نیز به خفاش ها نسبت داده شده است. شاید هاری یکی از مشهورترین آنها باشد. خفاش ها نیز همچون سگ ها، روباه ها، راکون ها و راسوها گاهی به هاری مبتلا می شوند. هاری نوعی بیماری ویروسی کشنده است و هر گونه گازگرفتگی یا خراشیدگی توسط حیوان آلوده می تواند به مرگ انسان منجر شود. مراجعه به پزشک و تزریق واکسن های هاری در صورت بروز چنین اتفاقی اکیدا توصیه می شود.

هیستوپلاسموزیس نیز نوعی بیماری است که آن را به خفاش ها نسبت می دهند. عامل این بیماری نوعی قارچ است که در خاک رشد می کند و معمولا به دلیل ضعف سیستم ایمنی، بیشتر در میان افراد مبتلا به ایدز شایع است. با این حال خاک آلوده، مدفوع و ادرار خفاش ها و پرندگان ناقل این بیماری نیز می تواند برای انسان ها مشکل ساز شود. غیر از این دو مورد بیماری های دیگری هم به خفاش ها نسبت داده شده، اما در مجموع احتمال انتقال عفونت اغلب کم است. متخصصان بر این باورند که جدای از نقش مثبت و غیرقابل انکار خفاش ها در اکوسیستم ها، بهتر است انسان ها از تماس با آنها دوری کنند. یادآوری می شود این توصیه به هیچ وجه به معنای مقابله یا احتمالا پیش گرفتن هرگونه برخورد خصمانه با خفاش ها نیست زیرا این کار نه تنها پسندیده نیست بلکه حتی می تواند خطرناک باشد. خفاش ها موجودات بسیار آرام و بی آزاری هستند و گونه های مشاهده شده در ایران نیز نمی توانند برای انسان ها ضرری داشته باشند، اما طبیعی است که هر نوع برخورد خصمانه و نسنجیده می تواند برای حیوان نوعی زنگ خطر تلقی شود. حتی انسان ها نیز در صورت رویارویی با خطر از خود واکنش نشان می دهند. لذا طبیعی است برخوردهای خصمانه در مقابل حیوانات نیز به نشان دادن عکس العمل غیرمعمول از جانب آنها منجر خواهد شد.

آیا خفاش ها خون آشام هستند؟

تنها سه گونه از خفاش ها از خون تغذیه می کنند و البته هیچ کدام از این گونه ها نیز در ایران وجود ندارند. خفاش معمولی خون آشام با نام علمی (Desmodus/ rotundus) ، خفاش خون آشام با پاهای مودار و با نام علمی (Diphylla/ ecaudata) و خفاش خون آشام بال سفید با نام علمی (Diaemus/youngi)تنها گونه هایی در جهان هستند که عادات غذایی آنها شامل بافت های خونی می شود. این سیستم تغذیه که می توان مشابه آن را در برخی کرم های انگلی روده و اغلب زالوها نیز پیدا کرد، از نظر علمی به نام Haematophagy خوانده می شود. هر سه این خفاش ها بومی آمریکا هستند و قلمرو آنها از مکزیک تا برزیل، شیلی و آرژانتین کشیده شده است. یکی از عادات خفاش های خون آشام این است که روزها می خوابند و شب ها برای شکار به پرواز در می آیند. کلونی های آنها اغلب شامل صد خفاش و گاهی بیشتر است، اما در برخی موارد نادر کلونی های هزارتایی و حتی بیشتر هم گزارش شده است. شکار مناسب این نوع خفاش ها، اسب ها و احشام در حال استراحت شبانه هستند. در برخی گزارش ها آمده که خفاش های خون آشام می توانند حتی تا ۳۰ دقیقه هم از خون شکارشان تغذیه کنند.

گونه های در معرض خطر

با این که خفاش ها یک راسته از پستانداران با گونه های متنوع و متفاوت هستند، اما برخی از آنها نیز در معرض خطر انقراض قرار دارند. از میان گونه های در معرض خطر مشخصا می توان به خفاش دماغ خوکی کیتی با نام علمی (Craseonycteris/thonglongyai) و خفاش ریوکو با نام علمی (Pteropus/dasymallus) اشاره کرد. خفاش دماغ خوکی کیتی، کوچک ترین خفاش جهان و زیستگاهش جنگل های کشور تایلند است. این خفاش حتی از انگشتان یک انسان بالغ هم کوچک تر و احتمالا کوچک ترین پستاندار جهان است. جالب است بدانید، قلب این حیوان حتی از سر یک سنجاق سر هم کوچک تر است و از حشرات کوچک تغذیه می کند. از دهه ۱۹۵۰ میلادی (۱۳۲۹ تا ۱۳۳۹) که جنگل های استوایی تایلند برای ساخت مزارع کشاورزی تخریب شد، جمعیت این گونه نیز کاهش پیدا کرد. خفاش ریوکو یا روباه پرنده نیز یک گونه از خفاش های میوه خوار است که در جزایر تایوان زندگی می کند و جمعیتش بشدت در معرض خطر قرار دارد. پیشتر تصور می شد جمعیت این گونه کاملا منقرض شده اما تحقیقات نشان داده تعداد معدودی از آنها همچنان در برخی جزایر تایوان زندگی می کنند. این خفاش با استفاده از حس بینایی و بویایی خود، حتی می تواند میوه ها و گل ها را هنگام شب نیز ردیابی کند. با توجه به کاهش قابل توجه جمعیت این گونه، پژوهشگران توصیه می کنند بهتر است هرچه سریع تر طرح هایی برای حفاظت از آنها ارائه شود.

فرناز حیدری

منابع: animals.nationalgeographic.com / cdc.gov

access.health.qld.gov.au