گذری بر تاریخ کعبه

با توجه به دشواری ها و موانع موجود, پژوهشگرانی که در خود توان نگارش تاریخ جامع کعبه را دیده باشند, انگشت شمارند

سخن گفتن از تاریخ کعبه، کعبه‌ای که میعادگاه دلبستگان عشق الهی است، بس دشوار است. در حقیقت، هر آن کس که سودای نگارش تاریخ جامعی درباره حرم امن الهی داشته باشد، با توجه به اهمیت افزون کعبه و مسجدالحرام در درازنای تاریخ یکهزار و چهارصد ساله اسلام، خود را با انبوهی از داده‌ها و اطلاعات تاریخی، ادبی، تفسیری، مذهبی، عرفانی، جغرافیایی، اسطوره‌ای و... روبه‌رو و مواجه می‌بیند. از این‌رو انگشت شمار بوده‌اند پژوهشگرانی که در خود یارای کشیدن کباده سترگ و سنگین این کار توان‌فرسا را دیده باشند.

چنان‌که از عنوان این کوتاه جستار نیز برمی آید، نگارنده مدعی نیست که انجام این مهم را تواناست، اما شایسته می‌داند گزیده‌ای مختصر از تاریخ کعبه را بازگو کند و البته در این راه تلاش می‌دارد بیشتر راوی آن بخش‌هایی از تاریخ کعبه باشد که تا امروز کمتر مجالی برای رخنمونی یافته‌اند.

نامعلوم بودن زمان بنا و چگونگی ساخت آن نخستین مجهولی است که مورخان تاریخ کعبه با آن دست به گریبانند. به‌دلیل نبود اسناد و مدارک مطمئن، در آرای تاریخ نگاران دراین‌باره دو دستگی و اختلاف مشهود است. شماری بر پایه شواهدی چون آیات قرآنی و روایات و احادیث پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، کعبه را بنایی ساخته شده توسط حضرت ابراهیم(ع) می‌پندارند. گروهی نیز بر اساس همان شواهد، اما با تعابیر و تفاسیری دیگر، بنای کعبه را مربوط به دوران پیش از حضرت ابراهیم(ع) و حتی روزگار حضرت آدم(ع) می‌دانند و حضرت ابراهیم(ع) را نه بناساز، بلکه نوساز و مرمت‌کننده آن می‌نامند. نه‌تنها در قرون نخستین اسلامی، بلکه در سده‌های نزدیک تر و حتی امروزه بیشتر مورخان و مفسران پیرو نظریه دوم هستند، به‌طوری که برخی از آنان مراحل چندگانه‌ای هم برای بنا و مرمت کعبه چون بنیان‌های آدم(ع)، شیث(ع)، ابراهیم(ع)، عمالقه، قریش و... برشمرده‌اند. جدا از درستی یا نادرستی مطالب یاد شده آنچه مورد تائید تمامی تاریخ‌نگاران است، کعبه از ازمنه بسیار دور و سده‌های پیش از اسلام مورد احترام قبایل عرب بوده و اعراب خود را ملزم به زیارت و طواف آن می‌دانستند. در دوران رواج گسترده بت‌پرستی در عربستان که کعبه به محلی برای نگهداری و پرستش بت‌های قبایل مختلف عرب چون بت معروف هبل تبدیل شد نیز بر اهمیت آن افزوده گشت.

پاره‌ای اسناد و مدارک ـ‌که هنوز صحت و سقم آنها از سوی تاریخ‌پژوهان به شیوه‌ای علمی و دقیق مورد بررسی و واکاوی واقع نگشته‌ـ هم وجود دارد که نشان می‌دهد کعبه در دوران پیش از ظهور اسلام برای اقوام دیگر از جمله ایرانیان و رومیان هم مقدس بوده است. به عنوان نمونه، ابوولید محمدبن عبدالله ازرقی در کتاب «تاریخ مکه» ـ‌که می‌توان آن را کهن‌ترین و قدیم‌ترین کتاب درباره تاریخ مکه برشمرد ـ به حضور هیربدان ایرانی در مکه اشاره داشته است. ابوالفرج اصفهانی، نویسنده پرآوازه کتاب «الاغانی» که در سده سوم هجری می‌زیست، از بازسازی کعبه توسط ایرانیان سخن گفته است. ابوالحسن علی‌بن‌حسین مسعودی، مورخ و جغرافیدان نامدار سده چهارم هجری نیز در کتاب «مروج‌الذهب» خود در کلامی تامل‌برانگیز مدعی شده ایرانیان از دیرباز به زیارت خانه خدا می‌رفتند و به دور آن طواف می‌کردند. او همچنین اذعان داشته ساسان جد اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی به مکه سفر کرده و بر چاه اسماعیل زمزمه کرده و ایرانیان همراه وی نیز از او پیروی و تقلید کرده و به همین جهت آن چاه به زمزم اشتهار یافته است. برابر گفته‌های مسعودی، ایرانیان هدایای گرانبهایی هم پیشکش کعبه می‌نمودند. از آن جمله، ساسان خود دو آهوی طلایی، چند شمشیر و جواهر و زر بسیار به کعبه هدیه داده بود.

محمدبن اسحاق فاکهی که معاصر ازرقی بود و چندگاهی پس از او، اخبار مکه را نگاشت نیز روایت‌هایی چند درباره قداست مکه و کعبه نزد رومیان و حتی امپراتور روم آورده است. به عنوان مثال، فاکهی به نقل از مسلمانی که توسط رومیان اسیر شده بود چنین نوشته است: «مرا نزد پادشاه بردند، او از من پرسید: از کدام شهری؟ پاسخ دادم از شهر مکه هستم. گفت: آیا هزمه جبرئیل، را می‌شناسی؟ گفتم: آری. پرسید: آیا بره را می‌شناسی؟ پاسخ دادم: آری. گفت: آیا نام دیگری برای آن به یاد داری؟ گفتم: آری، امروز به زمزم شهره است... آنگاه پادشاه از برکت زمزم سخن گفت و افزود حال که چنین می‌گویی، ما در کتاب‌هایمان خوانده‌ایم که اگر کسی به مقدار کف دست از آن آب بر سر بریزد، هرگز خوار و ذلیل نمی‌گردد».

نکته: کعبه از سده‌های پیش از اسلام مورد احترام قبایل عرب بوده است. پاره‌ای اسناد که هنوز صحت و سقم آنها به شیوه‌ای علمی و دقیق مورد بررسی واقع نگشته، نشان می‌دهد کعبه در دوران پیش از ظهور اسلام برای اقوام دیگر از جمله ایرانیان و رومیان هم مقدس بوده است

در بازگویی تاریخ کعبه نمی‌توان از یادکرد چند واقعه که اندک زمانی پیش از ظهور اسلام رخ داد، غافل شد. یکی هجوم سپاه ابرهه، حاکم حبشه و نابود شدن سپاه فیل سوار او به اذن خداوند به وسیله پرندگان ابابیل که در قرآن کریم نیز بدان اشاره شده است. دوم، ماجرای بازسازی کعبه که چندسالی پیش از بعثت پیامبر(ص) گویی به واسطه سیل ویران گشته بود. برابر با متون تاریخی در واپسین مراحل بازسازی در میان طوایف قریش بر سر آن که چه کسی نصب حجرالاسود را بر عهده گیرد، اختلاف افتاد و حضرت محمد(ص) با تدبیر خویش رفع چنددستگی نمود. پیامبر(ص) حجرالاسود را بر پارچه یا ردای خود نهاده و به نماینده هر یک از طوایف قریش فرمودند هر یک گوشه‌ای از پارچه را به دست گیرند و تا نزدیک محل نصب آن را حمل نمایند، آنگاه خود آن را در جایگاه مخصوص گذاشتند. سومین آن شکاف برداشتن دیوار کعبه و ورود فاطمه بنت اسد به آن و تولد حضرت علی(ع) در درون کعبه است که از جمله اعتقادات دیرین و مهم شیعیان به شمار می‌آید.

در پی بعثت پیامبر(ص) و سال‌ها مجاهدت ایشان سرانجام با فتح مکه، کعبه از لوث وجود بت‌ها و اصنام پاک گردید. زین پس بر احترام و ارج کعبه بیش از پیش افزوده شد و انجام حج بر هر فرد مسلمان که واجد توانمندی و استطاعت مالی باشد، واجب گشت. در دوران پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و با ظهور خلافت‌های اموی و عباسی، کعبه جدا از اهمیت مذهبی، واجد اهمیت سیاسی فزاینده هم شد، زیرا هر آن کس که دعوی خلافت می‌نمود، یکی از راه‌های مشروعیت بخشیدن به حکومت خود را تسلط بر مکه و در اختیار گرفتن خانه خدا می‌دید. شوربختانه از این رهگذر بسیاری حوادث غم‌انگیز نیز رخ نمود. از آن جمله می‌توان به جریان محاصره مکه در سال ۶۴ هجری قمری توسط سپاهیان خلیفه اموی، یزید بن معاویه اشاره داشت. یزید در پی شورش عبدالله بن زبیر در مکه، دستور هجوم به این شهر مقدس را صادر کرد. لشکریان یزید به مدت دو ماه شهر مکه را در محاصره گرفتند و در این مدت با منجنیق بر آن سنگ و آتش فروریختند که به آتش گرفتن کعبه نیز منجر شد. محاصره مکه تنها پس از آن که سپاهیان یزید خبر مرگ وی را شنیدند، پایان پذیرفت.

در دوران حکومت دیگر خلیفه اموی، عبدالملک بن مروان، این حادثه با شدتی دوچندان تکرار شد. حجاج‌بن یوسف ثقفی که از سوی خلیفه حکومت عراق را در اختیار داشت، با هجوم به حجاز در سال ۷۲ هجری درصدد آن برآمد تا پایان کار عبدالله‌بن‌زبیر را رقم زند. وی نه تنها در مدینه جنایت‌های عدیده مرتکب شد و بنا به روایتی به هتک حرمت مرقد مطهر پیامبر هم دست یازید، بلکه مکه و به تبع آن کعبه را نیز منجنیق باران کرد.

حادثه هجوم قرمطیان به مکه و انتقال حجرالاسود دیگر تراژدی تاریخ اسلام و کعبه است. برابر با تاریخ، قرمطیان که گروهی از اسماعیلیان بودند، سال ۲۸۶ هجری قمری یارای آن یافتند تا در مناطق شرقی عربستان و بحرین اقتداری به هم رسانند. قرمطیان که بر پایه برخی روایت‌های تاریخی منتسب، احکامی چون نماز، روزه و حج را از واجبات نمی‌دانستند، بیش از دو دهه در بخش‌هایی وسیع از سرزمین‌های اسلامی، ناامنی گسترده‌ای را تدارک دیدند. درباره شبیخون‌های افزون آنان به کاروان‌های حجاج در منابع تاریخی مطالب فراوانی آمده است. حمله‌های بی‌پروای آنان در سال‌های ۳۱۳ و ۳۱۴ هجری چندان شدت گرفت که برخی مورخان یاد کرده‌اند در این دو سال کسانی که از راه عراق عازم مکه بودند، موفق به انجام مناسک حج نشدند. اما فاجعه بزرگ سال ۳۱۷ هجری رخ داد. در این سال قرمطیان به فرماندهی ابوطاهر جنابی بر مکه هجوم بردند. آنان بسیاری از حجاج و ساکنان مکه را از دم تیغ گذراندند و اهانتی بی‌سابقه بر کعبه و مسجدالحرام روا داشتند. آنان نه‌تنها در کعبه را از جای درآوردند و پرده آن را تکه‌تکه کردند، بلکه حجرالاسود را نیز از جای کندند و همراه خود به شهر احساء بردند. شماری از مورخان دعوی داشته‌اند که آنان در پی تسلط بر مکه به نام خلیفه فاطمی مغرب و مصر که پیرو مذهب اسماعیلی بود خطبه خواندند و شرح ماجرا را با ارسال نامه‌ای از سوی ابوطاهر به او اعلام داشتند؛ اما خلیفه فاطمی از این کار ننگین برائت جست.

ظاهرا تنها سال ۳۳۹ هجری بود که قرمطیان پس از ۲۲ سال و در پی تهدیدهای روزافزون خلیفه فاطمی، مهدی، خود را ناگزیر از بازپس گرداندن حجرالاسود دیدند.

البته برخی اسناد تاریخی وجود دارد که نشان می‌دهد کعبه گهگاه نقطه عطف توجه سیاستمداران بوده است. به عنوان نمونه، برابر با آنچه در کتاب‌های‌ تاریخی چون تاریخ وصاف آمده است سعدالدوله یهودی، وزیر ایلخان نابخرد مغول، ارغون، اندیشه تخریب کعبه را به سر پرورانده بود، اما او فرصت آن نیافت چنین کند، زیرا بزرگان ایران سعدالدوله منحوس طالع منکوس اختر را از آب تیغ آبشار فنا دادند. مورد دیگری که می‌توان شاهد آورد مربوط به عثمانیان است. ترکان عثمانی پس از آن که یارای آن یافتند گستره قلمروی خویش را به حجاز برسانند، هیچ‌گونه اهانتی به اماکن مقدسه آن روا نداشتند، بلکه آن را بیش از پیش محترم شمردند، اما تسلط بر حرمین شریفین سبب شد خود را مدعی خلافت بر کلیه سرزمین‌های اسلامی بدانند. درحقیقت، تنها پس از فرا رسیدن روزگار معاصر و به قدرت رسیدن آل‌سعود در عربستان بود که کعبه دگربار هتاکی‌ها و فجایعی چند به خود دید. از آن جمله می‌توان به کشتار زائران ایرانی حرم امن الهی در روز نهم مرداد سال ۱۳۶۶هجری خورشیدی اشاره کرد.

امیر نعمتی لیمایی