شاهنامه فردوسی و فلسفه تاریخ ایران

حماسه ملی مقوله یی است استثنایی و چنان نیست که همانند سایر مقوله ها چون شعر، موسیقی، قصه، نمایش، معماری، مجسمه سازی و... همواره در درازای تاریخ وجود داشته یا اکنون و چه بسا در …

حماسه ملی مقوله یی است استثنایی و چنان نیست که همانند سایر مقوله ها چون شعر، موسیقی، قصه، نمایش، معماری، مجسمه سازی و... همواره در درازای تاریخ وجود داشته یا اکنون و چه بسا در آینده نیز به آسانی پدیدار شود. حماسه ملی محتوایی عمیقاً سیاسی- فرهنگی دارد که تنها هنگام کوشش قوم برای تشکیل یک ملت یا هنگام آسیب دیدن و تجزیه شدن روح و مظاهر ملی پدیدار می شود تا به شکل گیری یا تشکیل مجدد ارگانیسم واحدی به نام جامعه ملی یاری رساند.

هر حماسه ملی والاترین جلوه خودآگاهی تاریخی و بنابراین گونه یی فلسفه تاریخ یک ملت است. پیداست که برای اثبات این مدعا، نخست باید مفهوم های خودآگاهی تاریخی، فلسفه تاریخ و حماسه بازشکافته شوند و سپس پیوند میان آنها از نظر منطقی استوار شود، یعنی نشان داده شود حماسه ملی جلوه یی از خودآگاهی تاریخی است، خودآگاهی تاریخی گونه یی فلسفه تاریخ و بنابراین حماسه ملی برابر با گونه یی فلسفه تاریخ است.

اگر این راست است که هر حماسه ملی گونه یی خودآگاهی قومی است، یادآور و بازگوی اندیشه ها و مفاهیم یک قوم و کوشش او برای تحقق آنها است پس به ناگزیر بازتابنده زایش، شکل گیری و فرگشت یا تکامل آن اندیشه ها و مفاهیم نیز هست.

اسطوره، دین و حماسه، سه پایه یک کل در روح یک قوم هستند و آن کل چیزی جز فلسفه تاریخ آن قوم نیست. ژرفای فرهنگ جامعه به راستی بر این سه پایه قرار دارد. در طیفی وسیع تر و پهنه یی گسترده تر اینها سه پایه و سه پله گوناگون تاریخی قومی هستند که در حماسه یی ملی از نوع شاهنامه به خودآگاهی می انجامند. ساختار اصلی این کتاب از شش فصل بنیان یافته است؛ خودآگاهی ایرانی و پیدایش شاهنامه/ شالوده های فرهنگی شاهنامه/ فلسفه شاهنامه یا داستان تحقق مینوهای فرهنگی ایران/ جستارهای بنیادی گاهانی در شاهنامه/ ریشه های شکست/ بهره سخن؛ کدام فلسفه تاریخ؟

بیژن تلیانی

نویسنده؛

مرتضی ثاقب فر