هنر ظرافت غافلگیری

«گذشته» فرهادی از نگاه منتقدان خارجی

فیلم «گذشته»، آخرین ساخته «اصغر فرهادی» دیروز در شصت‌وششمین فستیوال فیلم کن و در دو سانس به نمایش درآمده و همچنین نشست مطبوعاتی این فیلم نیز با حضور اصغر فرهادی و گروهی از عوامل فیلم برگزار شد. فرهادی که پس از موفقیت فیلم قبلی خود، جدایی نادر از سیمین، به یکی از چهره‌های شاخص سینمایی جهان بدل شده، این بار در بخش مسابقه اصلی جشنواره کن در انتظار داوری تازه‌ای است. منتقدان و نشریات سینمایی خارجی که از روزها پیش با تبلیغات وسیع برای فیلم فرهادی، منتظر بودند تا ببیند که ماحصل کار کارگردان ایرانی در یک جغرافیای فرهنگی تازه چه بوده، پس از اکران اول فیلم، نقدها و نظرات بسیاری درباره فیلم «گذشته» منتشر کردند. نقدها و نظراتی که هرچند متنوع‌اند اما در نگاه کلی‌تر تقریبا همگی رویکردی مثبت به این فیلم داشته‌اند. در زیر نگاهی خواهیم داشت به تعدادی از این یادداشت‌ها:

● تله راما، پیر مورا

هیچ‌چیز در کار فرهادی تغییر نکرده است. فیلم قبلی او جدایی نام داشت و این فیلم تازه نیز با یک جدایی آغاز می‌شود. او در فرانسه فیلم ساخته اما به‌طرز غیرمنتظره‌ای از نگاه لنز او، محله‌ای در حومه پاریس، حال و هوای یکی از محله‌های تهران را به خود می‌گیرد. حتی قطاری که از کنار خانه شخصیت اصلی فیلم می‌گذرد یادآور لوکوموتیو خراب فیلم شهرزیباست. «برنیس بژو» نیز در اجرای خود چنان تغییر و تحول می‌یابد که انگار یک زن ایرانی در مهاجرت است. همه اینها به این دلیل است که همچون همه فیلمسازان بزرگ، اصغر فرهادی دنیای خودش را نیز با خود به همراه می‌آورد. مکان، زبان و شهر، همه مفاهیمی ثانوی برای او هستند. تمرکز اصلی او چون همیشه بر انسان‌هاست. هرچند که در زیر ماسک‌ها و لباس‌های متفاوتی پنهان شده باشند.

● متروفرانس

«گذشته» گونه‌ای از پلار احساسی است که در مسیر خود به رازگشایی نهایی، ذره‌ذره اوج گرفته و قدرتمندتر می‌شود. این فیلم نیز مانند کارهای گذشته فرهادی در ظاهر، گول‌زننده است و ذهن مخاطب را به سمتی غلط هدایت می‌کند، اما در نهایت نشان می‌دهد که حقیقت در جای دیگر، منتظر از پرده بیرون‌آمدن است. فرهادی در این فیلم، بهترین نقش همه عمر کارنامه سینمایی برنیس بژو را به او می‌سپارد. گذشته فیلمی کاملا انسانی است که هرکس را به کاوش در خود، درخصوص مسایلی چون عشق، رنج و زندگی خانوادگی ارجاع می‌دهد.

● لا کریتیکری

«گذشته»، با هدایت شخصیت‌ها و مخاطبانش در مسیر حدس‌های غلط، به‌شیوه‌ای فوق‌العاده با آنها بازی می‌کند. کیفیت فیلمنامه تحسین‌برانگیز و فوق‌العاده است. هیچ صحنه و هیچ دیالوگی اضافی نیست. همه چیز درخشان و به‌طرز شگفت‌آوری طبیعی است. شخصیت‌ها قوی، صادق و کاملا مهندسی‌شده هستند. ریتم اثر حتی در صحنه‌های احساسی هم عالی است. فیلم فرهادی به ما یادآوری می‌کند که سینما در بدایت امر، هنر ظرافت غافلگیری است و نشان می‌دهد که سینما چه چیزهای خوبی برای عرضه‌کردن دارد: احساسات، تعلیق و عشق زیاد.

● لوموند

یکبار دیگر منتقدان جهان بر سر یک اثر توافق ندارند. درحالی‌که گروهی از منتقدان معتقدند که ساخته‌شدن فیلم فرهادی در فرانسه، به روایت او بعد تازه‌ای داده است، گروهی دیگر نیز فکر می‌کنند که فیلم فرهادی از زمختی فیلمنامه رنج می‌برد که در کارهای قبلی او وجود نداشت. در فیلم «گذشته» ما با قدرت فرهادی، مهارت او به عنوان قصه‌گو و استعداد او در بازی‌گرفتن از بازیگران مواجه هستیم. با این حال تغییر مکانی سینماگر ردپای خودش را در اثر گذاشته است. تمایل او به تعلیم و آموزش‌دادن همان ردپایی است که هرچند به سختی دیده می‌شود اما قادر است تا حیات داستانی اثر را مختل کند.

● گاردین، پیتر بردشاو

فیلم، رجوعی دوباره به برخی مفاهیم قبلی فیلم‌های فرهادی چون اخلاقیات عشق، روابط حسی و زندگی خانوادگی است و در کنار اینها با موضوع تراژیک جدیدی چون گذشته و چنگال بی‌ترحم آن بر انسان نیز درگیر است. فرهادی خشم و استیصالی را نمایش می‌دهد که در جنگیدن با گذشته و تلاش برای رد انتخابات‌های غلط سرنوشت‌ساز برای انسان رخ می‌دهد. فیلم، درامی پیچیده و درخشان با بازی‌های هوشمندانه و حساب‌شده است. چیدمان ظریف و موازییک‌وار جزییات، چرخش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی طرح داستانی، گره‌ها و گره‌گشایی‌های پرتعلیق و ساختار روایی چندصدایی اثر، از نقاط قوت آن است. توانایی و هوش فرهادی در فیلمسازی، مسحورکننده است. همچنین توجه او به جزییات نامعمول و فراوانی این جزییات گاه تا مرز معقولیت نیز پیش می‌رود. اما چه تصویر جذابی است: وقتی در ابتدای فیلم ماری که احمد را از فرودگاه برداشته از پارکینگ با دنده‌عقب خارج می‌شود. بازگشتی به عقب که از همان ابتدا نوید فاجعه می‌دهد و فرهادی هوشمندانه این صحنه را به عنوان فیلم پیوند می‌زند. آغازی که می‌گوید: عقب‌رفتن خطرناک است. برگرداندن، خطرناک است. گذشته خطرناک است.

آینا قطبی یعقوبی