مروری اجمالی بر نکات مندرج در فیلم «آقایوسف»

حکایت تولید و نمایش «آقایوسف» حکایت پرآب چشمی است که اگرچه مستقیماً به تماشاگری که از دیدن فیلم ناراضی است ربطی پیدا نمی کند ولی در عین حال می تواند نه توجیه بلکه دست کم تلنگری باشد برای آگاهی از شرایطی که بر کار فیلمسازی در کشور حاکم است

حکایت تولید و نمایش «آقایوسف» حکایت پرآب چشمی است که اگرچه مستقیماً به تماشاگری که از دیدن فیلم ناراضی است ربطی پیدا نمی‌کند ولی در عین حال می‌تواند نه توجیه بلکه دست کم تلنگری باشد برای آگاهی از شرایطی که بر کار فیلمسازی در کشور حاکم است. علی رفیعی، کارگردان صاحب‌نام تئاتر ایران که سابقه‌ای پنجاه‌ساله در این عرصه دارد و واضع بسیاری از موقعیت‌های نو و گذرگاه‌های تاریخی در آن بود، ۱۰ سالی است که عزم ورود به سینما کرده. حاصل طبع‌آزمایی نخست او «ماهی‌ها عاشق می‌شوند» فیلم خوبی بود. با لحظه‌های سینمایی و حاوی ظرایف بصری فراوان که از ممارست طولانی رفیعی با سینما و علی‌الخصوص سینمای شاعرانه اروپا حکایت داشت. فیلم دوم او «آقا یوسف» که با وقفه‌ای پنج شش ساله این روزها بر اکران سینماهاست اما کمتر نشانی از آن ظرایف فیلم اول دارد و این در حالی است که پس از توفیق فیلم اول در نگاه مردم و منتقدین، در تمام این سال‌ها می‌شنیدیم که رفیعی در کار نگارش فیلمنامه یا مذاکره برای ساخت فیلم دوم است و نام‌های مختلفی هم مطرح بود تا اینکه سرانجام «آقایوسف» کلید خورد. ظاهراً رفیعی در تولید این فیلم با بی‌مهری‌های فراوان مواجه شده و نامرادی و نامردی فراوان دید. از کنار کشیدن سرمایه‌گذار شریک و اتلاف سرمایه گرفته تا عدم پایبندی برخی همکاران هنرمند به تعهداتشان که مدتی هم موجب وقفه در فیلمبرداری و خوابیدن مقطعی پروژه شدند و ظاهراً کار مجدداً از ابتدا آغاز شد.

اما در زمان اکران هم، فقدان برنامه‌ریزی و نمایش ناگهانی فیلم بدون تبلیغات، اطلاع‌رسانی و حتی مواد تبلیغی مناسب ضربه‌ای دیگر به کار بود. توجه داشته باشیم که «آقا یوسف» هرچند داستانی فی‌نفسه جذاب دارد که در میانه کار معمایی هم می‌شود و چهره‌های آشنایی هم در آن حضور دارند ولی نوعاً یک فیلم پرمخاطب از نوع تجاری ساده نیست. فیلم رفیعی مخاطبانی دارد که از مشتریان عادی سینما نیستند ولی به دلیل آشنایی بانام و سابقه سازنده اثر، قطعاً پشتوانه مناسبی برای توفیق مالی فیلم خواهند بود.

در شرایط فعلی بسیاری از این مخاطبان بالقوه – اگر خواننده مطبوعات سینمایی نباشند – اصلاً از نمایش آن بی‌خبرند و به‌تدریج در جریان قرار می‌گیرند. چنان که آمار فروش فیلم نشان می‌دهد، استقبال از فیلم تازه از پایان هفته دوم راه افتاده و می‌رود که بیشتر شود. نکته اما اینجاست که مسئولان پخش فیلم، آن را در آستانه ماه رمضان اکران کرده اند که معمولاً تهیه‌کنندگان قدرتمند از ترس ریزش سنتی تماشاگران گذری حاضر به نمایش فیلم‌هایشان در آن نیستند و به حساب خود، فرصت مرده‌ای را در اختیار «آقا یوسف» و چند فیلم فرهنگی هم ردیفش کرده‌اند.

با مرور بر این همه مشکلات تحمیلی، می‌توانیم تا حدودی به سازندگان اثر حق دهیم که فرصت و مجال تمرکز روی بخش خلاقه فیلم نداشته باشند و مجال پیرایش و دستکاری نهایی آن قبل از نمایش عمومی را نیابند. چیزی که در تمام دنیا امری رایج است و گاهی حتی کار را به تجدید فیلمبرداری برخی نماها و سکانس‌ها هم می‌کشاند که در سینمای خودمان هم نظایرش را داشته‌ایم. اما ظاهراً دکتر رفیعی در زمان ساخت همچنان برای گرفتن سکانس‌ها و نماهای کلیدی اثرش در فشار و استرس بوده که نه تنها فرصت تطبیق نهایی فیلمنامه و کاستن از کاستی‌های آن را- حین کار- نیافته بلکه در نهایت هم ناچار شده تغییراتی در داستان ایجاد کند تا امکان پایان دادن کار با بودجه موجودش را بیابد و بخشی از سردرگمی‌هایی که از پیچش‌های نابجای داستان در پرده دوم و سوم نصیب بیننده می‌شود هم ناشی از همین تغییرات است.

بدون آنکه تعصب خاصی در خصوص توانایی‌های بالفعل علی رفیعی داشته باشیم، قصه فیلم «آقا یوسف» را بستری مناسب برای طرح درونمایه‌های متعدد اجتماعی می‌دانیم که واجد لایه‌های معنایی متنوعی می‌شوند. قصه پدرانی که سالیان سال، دروغ را مصلحت پرورش فرزندانشان دانسته‌اند و امروز به تلخی شاهد فروپاشی و از دست رفتن آمالشان به واسطه همان تربیتی‌اند که اعمال کرده‌اند. طرح ظریف این درونمایه مهم اجتماعی به شکلی تأثیرگذار و غیرشعاری، کار کارستانی بود که اتفاقاً پختگی و تجربه کسی چون رفیعی را لازم داشت؛ فرصتی بود که از دست رفت.