جایگاه پارك های تحقیقاتی در نظام تحقیقاتی كشور

در دهه های اخیر پارك تحقیقاتی به عنوان پدیده ای نوین در نظام تحقیقات جهانی مطرح شده است این پدیده با رشد فزآینده ای كه در طی این مدت داشته توجه تمامی جهانیان را به خود جلب نموده است موفقیت پارك های تحقیقاتی در تكمیل حلقه های واسط نظام تحقیقات موجب گسترش سریع كمی و كیفی آنها شده است تا جایی كه امروزه متجاوز از هزار پارك تحقیقاتی فعال در جهان ثبت شده است

در دهه‌های اخیر پارك تحقیقاتی به عنوان پدیده‌ای نوین در نظام تحقیقات جهانی مطرح شده است. این پدیده با رشد فزآینده‌ای كه در طی این مدت داشته توجه تمامی جهانیان را به خود جلب نموده است. موفقیت پارك‌های تحقیقاتی در تكمیل حلقه‌های واسط نظام تحقیقات موجب گسترش سریع كمی و كیفی آنها شده است تا جایی كه امروزه متجاوز از هزار پارك تحقیقاتی فعال در جهان ثبت شده است. این مقاله ضمن معرفی كوتاه از فلسف وجودی و كاركردهای اصلی پارك‌های تحقیقاتی، جایگاه آنها را در نظام تحقیقات كشور از دیدگاه سازمانی، محدوده تحقیقات در دست انجام و سازمان‌های متولی آنها بررسی می‌نماید.

۱- مقدمــه

تعیین جایگاه پارك‌های تحقیقاتی مستلزم شناخت صحیح از فلسفه وجودی و روش‌های كاركرد آنهاست، عمر پارك‌های تحقیقاتی به عنوان پدیده‌ای نوین در نظام تحقیقات جهانی به زحمت به چند دهه می‌رسد. نخستین پارك تحقیقاتی در سال ۱۹۵۱ به نام پارك دره سیلیكون در آمریكا ایجاد شده است ] ۱[ با برخاستن انقلاب الكترونیك از این پارك، توجه جهانیان به طور جدی به این پدیده معطوف گشت. تا جایی كه امروزه متجاوز از هزار پارك تحقیقاتی در اندازه‌ها و ابعاد مختلف در كشورهای مختلف جهان شكل گرفته و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های تحقیقاتی خصوصاً تحقیقات منجر به تولید در این پارك‌ها سازمان یافته است.

در بخش دوم این مقاله پس از ارائه پاره‌ای مفاهیم پایه‌ای در جهت شناخت مشكلات بخش تحقیقات ، فلسفه وجودی و كاركردهای اصلی پارك‌های تحقیقاتی، جایگاه سازمانی پارك‌ها در چرخه تحقیقات (از دانشگاه‌ها تا صنایع) و ارتباط آن با سازمان‌های دستانداركار و بهره‌بردار از تحقیقات معرفی می‌شود. موضوع جایگاه پارك‌های تحقیقاتی از دید انواع مختلف تحقیقات در بخش سوم مقاله مورد مطالعه قرار گرفته و نهایتاً جایگاه پارك‌های تحقیقاتی به اعتبار نوع فعالیت و ارتباط آنها با سازمان‌های متولی تحقیقات در كشور در بخش چهارم مورد بحث قرار می‌گیرد.

۲- علت وجودی و كاركردهای اصلی پارك‌های تحقیقاتی

از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم هم‌زمان با آشنایی بشر با نتایج ارزشمند تحقیقات در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی تحولی در نحوه تأمین مالی تحقیقات روی داد. در این زمان دولت‌ها با پذیرفتن راهبرد توسعه از مسیر تحقیقات حمایت مالی متمركز از تحقیقات را در بسیاری از زمینه‌ها به عهده گرفتند. این اقدام از یك سو موجب رشد و گسترش روزافزون تحقیقات و در نتیجه توسعه سریع فنّاوری شده و از سوی دیگر به دلیل فراغت از دغدغه‌های مالی، باعث آزادی عمل بیشتر محققین در انتخاب زمینه‌های تحقیقاتی و رشد روزافزون فاصله تحقیقات با نیازهای جامعه و صنایع گشت.

این پدیده، موجب بروز شكاف بین صنعت و بخش آموزش و پژوهش گشت كه عمق این شكال در كشورهای مختلف به فراخور میزان رشد یافتگی و یا عقب‌ماندگی صنعت متفاوت است. لیكن وجود شكاف حتی در پیشرفته‌ترین كشورها در نیمه دوم قرن بیستم به حدی آشكار بود كه دولت‌ها را به اقدامات جدی در جهت ترمیم این شكاف واداشت. عدم هم‌زبانی را می‌توان به عنوان علت اصلی بروز شكال در علائق تحقیقاتی این دو بخش دانست. در بعد تحقیقات دانشگاهها و عمدتاً با زبان گسترش مرزهای دانش و صنایع با زبان زمان و هزینه سخن می‌گویند كه این عدم هم‌زبانی امكان همكاری فعال را از این دو نهاد سلب نموده است.

یكی از الگوهایی كه برای پركردن این شكاف مطرح می‌شود استفاده از سازمان‌های واسط در چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنعت است ] ۲[ . شكل (۱) نشان‌‌دهنده چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنعت و ارتباطات مربوطه است. در این مدل مؤسسات تحقیقات حرفه‌ای معرف سازمان‌هایی هستند كه با استفاده از محققین تمام‌وقت وظیف تبدیل نتایح تحقیقات دانشگاهی (كه عمدتاً در قالب مقاله و پتنت ارائه می‌شوند) را به نمونه‌های صنعتی و یا تولید آزمایشگاهی به عهده دارند. از سوی دیگر شركت‌های خدمات مهندسی و شركت‌های تحقیقاتی وظیفه تدوین فنّاوری و تبدیل نمونه‌های صنعتی به خط تولید را به انجام می‌رسانند. براساس این مدل هر چه از دانشگاه به سمت صنعت حركت می‌كنیم بر وجهه كاربردی و توسعه‌ای تحقیقات افزوده می‌شود و از سوی دیگر به دلیل تكیه تحقیقات هر بخش بر نتایج حاصله از بخش پیشین خود، ریسك تحقیقات كاهش یافته و امكان ‌پذیرش قید زمان و هزینه افزایش می‌یابد. از سوی دیگر نوع مسائلی كه واحدهای هر بخش با آن سركار دارند و نیروی انسانی شاغل در هر بخش به نحوی است كه به سادگی امكان ایجاد ارتباط با بخش‌های مجاور را فراهم می‌نماید.

این الگو گرچه نباید به عنوان یك مدل ثابت و بدون انعطاف در تمامی زمینه‌های تخصصی تلقی شود اما با اندكی تفاوت تقریباً در تمامی گرایش‌های تخصصی قابل استفاده است. پیاده شده این الگو در طی دو هفته گذشته در بعضی بخش‌ها در كشور ـ ولو به صورت ناقص ـ ثمرات با ارزشی را ایجاد نموده است. ایجاد پژوهشكده‌ها و مراكز تحقیقاتی در پاره‌ای از گرایش‌های علمی، سطح تحقیقات را در زمینه تخصصی مربوطه از تحقیقات كاربردی به تحقیقات توسعه‌ای ارتقاء داده است. از سوی دیگر ایجاد شركت‌های تحقیقات مهندسی با وظیفه تدوین فنّاوری و تبدیل آن به تولید توسط برخی صنایع بزرگ نظیر خودروسازی و فولاد سطح دانش صنعت مربوطه را از بهره‌‌برداری به طراحی مهندسی ارتقاء داده است.

مهمترین مشكل در راه ایجاد و بقای مؤسسات تحقیقات حرفه‌ای نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه كلان، هزینه سرباره بالا و پرت‌ هزینه‌ها در بخش تحقیقات است. درخصوص شركتهای تحقیقات مهندسی نیز مشكلات اداره مالی شركت در سالهای اولیه تأسیس باعث عدم رشد و تكثیر آنها گشته است. در كشور ما اینگونه سازمان‌ها غالباً فقط با تكیه بر منابع مستقیم و یا غیرمستقیم دولتی شكل گرفته كه این موضوع به نوبه خود به شدت از راندمان كار آنها كاسته است. از سوی دیگر به دلیل محدودیت منابع دولت، رشد و گسترش آنها با كندی بسیار صورت می‌گیرد.

این مشكل اگرچه در كشور ما بروز و ظهور شدیدتری دارد، امروزه به عنوان یك معضل اساسی در تمامی جوامع بشری مطرح است. ایجاد پارك‌های تحقیقاتی با سه هدف عمده زیر ] ۳▪ تكمیل چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنایع و تسریع روند انتقال فنّاوری

▪حمایت از مؤسسات و شركت‌های تحقیقاتی نوپا و كمك به رشد و موفقیت آنها

▪تجاری سازی نتایج تحقیقات

را می‌توان به عنوان جدی‌ترین اقدام بشر در طی قرن گذشته برای فائق آمدن بر این مشكل برشمرد. تسریع روند انتقال فنّاوری، رشد صنایع متكی بر دانش و ایجاد اشتغال مولد برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را می‌توان به عنوان پاره‌ای از كاركردها و نتایج ثانویه ایجاد پارك‌های تحقیقاتی برشمرد.

بر این اساس پارك‌های تحقیقاتی به عنوان مجموعه‌هایی كه با ارائه قوانین حمایتی و خدمات پشتیبانی متمركز امكان رشد و گسترش سریع واحدهای تحقیقاتی و تكمیل چرخه تحقیقات از دانشگاهها تا صنایع را فراهم می‌نمایند، دربرگیرندهٔ مؤسسات و شركتهای تحقیقاتی كه در حال حاضر به صورت پراكنده شكل می‌گیرند و معمولاً نیز به دلیل هزینه‌های بالا برای ادامه حیات دچار مشكل هستند می‌باشند. براساس مدل ارائه شده در شكل (۱) پارك‌های تحقیقاتی را می‌توان مجموعه‌ای مكمل برای دو بخش اصلی جامعه یعنی بخش آموزش و تحقیقات و بخش تولید دانست.

۳- طبقه‌بندی انواع تحقیقات و جایگاه پارك‌های تحقیقاتی

در مورد تقسیم‌بندی انواع تحقیقات نظریه‌های مختلفی وجود دارد كه مبتنی بر نوع نگرش به موضوع می‌باشد. سازمان همكاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) در سال ۱۹۷۴ تعریف زیر را توسط فریمن (Freaman) از انواع تحقیقات ارائه نمود ]۴[ طبق این طبقه‌بندی فعالیت تحقیق و توسعه در سه طبقه مشخص زیر قرار می‌گیرد.

۱- تحقیقات بنیادی

۲- تحقیقات كاربردی

۳- تحقیقات توسعه‌ای

این گزارش گرچه تقسیم‌بندی مناسبی را از تحقیقات اصیل ارائه می‌دهد، به مهندسی معكوس كه می‌تواند به عنوان عامل اصلی پیشرفت در كشورهای در حال رشد محسوب گردد، اشاره ندارد. در ابن بخش ضمن تعریف واژه‌های فوق سعی شده است جایگاه پارك‌های تحقیقاتی به لحاظ محدوده تحقیقاتی كه در پارك‌ها صورت می‌گیرد معرفی شود.

۳-۱- تحقیقات بنیادی

تحقیقات بنیادی و یا پایه‌ای (Basic Research) كاوش‌های اصلی هستند كه هدف عمده آن توسعه مرزهای دانش و كشف ناشناخته‌های علمی است. آن بخش از این نوع تحقیقات كه فارغ از نتایج اقتصادی و اجتماعی عمدتاً از روی كنجكاوری صورت می‌گیرد. تحقیقات محض (pure Research) نامیده می‌شود. متقابلاً تحقیقات استراتژیك و یا تحقیقات بنیادی مأموریت‌گرا معطوف به فراهم نمودن زمینه علمی لازم به منظور حل مسائل كاربردی جاری و آتی می‌باشد. عمده تحقیقات بنیادی معمولاً توسط دانشگاهها و بخش كمی از آن نیز توسط مؤسسات تحقیقاتی دولتی انجام می‌گیرد. ]۵[

---