بازخوانی اوصاف شخصیتی استاد شهید مرتضی مطهری ره

رویكرد مردمی به عنوان عامل جاودانگی استاد مطهری شمرده می شود چنانكه وی به گروهی خاص و همچنین از زبان گروهی خاص نیز سخن نگفت, و با وجود سطح عالی علمی, به جای ماندن در حوزه و پرداختن به مسائل صرف علمی و تألیف كتاب به میان مردم و قشر دیندار آمد تا به وظیفه خود عمل نماید درواقع استاد اندیشمندی مردمی بود

غم فراق و فقدان آموزگار فرهیخته انقلاب، روشنفكر متعهد، استاد شهید مطهری ۲۷ ساله شد.

استاد شهید مرتضی مطهری از برجسته ترین و عالی ترین نخبه های فكری حوزه علمیه قم و نهضت اسلامی ایران بود. او فردی مورد اعتماد امام راحل و از تئوریسین های تراز اول انقلاب اسلامی بود كه متأسفانه در اولین بهار انقلاب از بوستان پرطراوت انقلاب چیده شد.

درحالی كه انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پیروزی رسید استاد مطهری در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ مظلومانه به شهادت رسید. بدین ترتیب استاد در كمتر از سه ماه در دوران حیات نظام مقدس اسلامی حضور داشتند در طول این مدت علاوه بر فعالیت های گسترده ای كه به انجام می رساندند تعدادی مقاله و سخنرانی درباره انقلاب اسلامی و موضوعات اساسی پیرامون آن عرضه كردند.

پس اردیبهشت ماه هر سال، همه اهل فرهنگ و دین و قلم و بیان را یادآور مردی می سازد كه حضورش بركت بود، و قلمش انعكاس دانایی و بیانش فریاد آگاهی و شاید بتوان همه حیات او را در دو ساحت آموختن و آموزاندن خلاصه كرد از این رو بهتر كه او را شهید عرصه علم و معرفت و تفكر و اندیشه و آگاهی و دانایی نامید. در اردیبهشت ۵۸ صاحب فضیلتی را از دست دادیم كه امیر عارف جماران او را فرزند عزیز و حاصل عمر خویش توصیف كردند كه پشتوانه ای برای حوزه های دینی و علمی و خدمتگزاری سودمند برای ملت و كشور بود.

استادی كه دعوت و ارشاد و مبارزه با تحریف ها و بدعت ها را اولین مسئولیتی می دانست كه در دوره خاتمیت پیامبران به عالمان، انتقال یافته و خود نیز سنگربانی متعهد برای این جایگاه بود.

دیروز شیوه دشمن در برخورد با رهبران و مغزهای متفكر انقلاب اسلامی، از میان برداشتن شخص او بود و امروز شیوه دشمن در برخورد با مغزهای متفكر انقلاب اسلامی از میان بردن یاد و نام و خاطره آنهاست. دشمن باید بگوید و بنویسد كه:

«آن قدر از مطهری سخن به میان آمده كه او نیز همچون دین، دولتی شده است».

آیا این نگرش نشانه فرسنگ ها فاصله از تعقل و تدبر و تفكر نیست؟!

اگر چه دشمن، دیروز، استاد را از ما گرفت اما امروز وظیفه و رسالت ما این است كه اجازه ندهیم اندیشه و تفكر استاد- كه به تعبیر امام راحل همه بدون استثناء مفید و آموزنده هستند - را تخطئه كنند و تفكر مطهری از جامعه رخت بربندد.

در بازخوانی و پژوهشی در شخصیت و آثار استاد شهید مطهری(ره) به ویژگی ها و خصوصیات و رویكرد ایشان بیشتر می توان پی برد كه نویسنده در این مقاله به اهم شاخص های آن اشاره می كند با هم آن را از نظر می گذرانیم.

۱) مردمگرایی

رویكرد مردمی به عنوان عامل جاودانگی استاد مطهری شمرده می شود چنانكه وی به گروهی خاص و همچنین از زبان گروهی خاص نیز سخن نگفت، و با وجود سطح عالی علمی، به جای ماندن در حوزه و پرداختن به مسائل صرف علمی و تألیف كتاب به میان مردم و قشر دیندار آمد تا به وظیفه خود عمل نماید درواقع استاد اندیشمندی مردمی بود.

۲) رویكرد عدل گرایی و عدالت محوری و نگاه ویژه به مقوله عدالت اجتماعی

وجه برجسته و بارز آثار استاد مطهری توجه خاص به عدل و عدالت گستری در اسلام می باشد در میان آثار متعدد ایشان كتاب عدل الهی چون نگینی بر تارك ادبیات اسلامی می درخشد و از ارزشمندترین متون اسلامی است كه مبحث عدالت را در اسلام و در سیره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و بزرگان دین مورد بررسی و تفسیر و تأویل قرار می دهد. توجه جدی به طرح عدالت اجتماعی به طوری كه ایشان عدالت را از جنبه فردی خارج كرده و از بعد اجتماعی مورد بررسی قرار دادند و حتی شهادت حضرت علی(ع) را در جهت تحقق عدالت اجتماعی می دانند.

۳) پرهیز از روشنفكرمآبی

در آثار شهید مطهری ما، لحن و كلامی روشنفكرانه و بهره گیری از لغات پرطمطراق و اصطلاحات سنگین فقهی- فلسفی و ادبی را هرگز مشاهده نمی كنیم.

۴) ارائه اندیشه های نوین

استاد مطهری از سویی با زبانی ساده و بی پیرایه اسلام ناب را بدون پیرایه های خرافی- سنتی ارائه می كرد و از سوی دیگر مكاتب انحرافی و خط مشی های افراطی را در زمینه های دیگر برای مردم و جوانان جویای فكر و علم به چالش می كشاند.

۵) آسیب شناسی دینی

اصطلاح آسیب شناسی دینی یك اصطلاح جدید در حوزه اندیشه دینی است شاید بتوان مدعی شد كه استاد مطهری اولین كسی بود كه این واژه را وارد حوزه اندیشه دینی كرد و در آثار خود از آن بهره برد (احیاء تفكر اساسی ص ۳۲) یعنی شناخت آسیب ها و اشكالاتی كه بر اعتقاد و باور دینی و یا آگاهی و معرفت دینی و یا عملی در رفتار جامعه دینی وارد می شود و یا ممكن است كه وارد شود از این منظر بخش اعظمی از تلاش های علمی استاد مربوط به آسیب شناسی دینی است زیرا فعالیت هایشان در جهت شناسایی و ترمیم آسیب ها و دفع شبهات وارد بر دین، باورهای دینی، معرفت دینی و دینداری بود. كه مرحله درمان یا همان رفع نقاط آسیب دیده از سرفصل های مهم در آسیب شناسی است و استاد تلاش وافری در شناخت و درمان نقاط آسیب دیده انجام داده است.

استاد مطهری برای درمان و رفع آسیب مفاهیم دینی ابتداء به علل آن پی برده و با نقد و دفع آن علل، درمان آن آسیب را میسر می نماید. مثل «تحریفات عاشورا» یا «حماسه حسینی» كه استاد در این اثر برای اصلاح و شناساندن تحریفات حادثه كربلا، بخش مهمی از كتاب حماسه حسینی را به عوامل تحریف این حادثه اختصاص داده و پس از آن فصلی از كتاب را با عنوان وظیفه ما، در برابر تحریف ها نامگذاری فرموده اند كه این نمونه ای از میزان اهمیت و تأثیرگذاری شناخت علل آسیب دیدگی در مرحله درمان آسیب درنظر استاد می باشد.

۶) كاركردهای فعال در حوزه فكری، اجتماعی و عملی

چنان كه به نظر استاد مطهری جنبش های اصلاحی اسلامی، برخی فكری و برخی اجتماعی و برخی دیگر، هم فكری بوده و هم اجتماعی (نهضت ها درصد ساله اخیر ص ۱۳) و حركت استاد نیز در راستای تقسیم بندی، آخری قرار می گیرد كه دارای كاركردهای فعال در حوزه های فكری و اجتماعی بوده است.

۷) التقاط زدایی یا مبارزه با شبهه گرایی و دفاع از تعالیم و اندیشه های اسلامی

برخی روشنفكران این شبهه را مطرح می كردند كه تعالیم اسلامی با تغییرات زمان سازگاری ندارد و لذا قابل استفاده در عصر حاضر نیست. استاد در كتاب امدادهای غیبی در زندگی بشر صفحات ۵۹-۱۵ بیان می كند كه تعالیم اسلام تعالیمی بی نقص و از سویی نیز همیشه زنده است و خورشید دین هرگز غروب نمی كند. و در حوزه های مختلف دین بارها از تعالیم مورد اتهام دفاع نموده است. دفاع از مسائل اعتقادی نظیر قضا و قدر، شفاعت، انتظار و یا دفاع و دفع شبهه از قوانین و مقررات اسلام چون مباحث حقوق زن، برخی مقررات جزایی و جهاد و یا دفاع از اخلاق اسلامی.

مثلا در پاسخ به این شبهه كه آموزه های اسلامی را كهنه و یا مرده تلقی می نماید بحث های مبسوط و مفصلی را تحت عنوان كلی اسلام و مقتضیات زمان را دارند كه در فرازی می فرماید: «اسلام نمرده است، مسلمین مرده اند. اسلام نمرده چرا؟ چون كتاب آسمانیش هست، سنت پیغمبرش هست و اینها به صورت زنده هستند یعنی دنیا نتوانسته بهتر از آنها بیاورد پس نقص كار در كجاست؟ نقص كار در تفكر مسلمین است. یعنی فكر مسلمین، طرز تلقی مسلمین از اسلام، به صورت زنده ای نیست؟ به صورت مرده ای است.» (حق و باطل ص۷۷) و یا در جای دیگر می فرماید: «حقایق دین و اصول كلی كه دین ذكر كرده است.»

هرگز مردنی نیست آن چیزی كه می گوییم می میرد... معنایش این است كه در میان مردم می میرد، فكر مردم درباره دین، فكر مرده ای است... اسلام یك حساب دارد و مسلمین حساب دیگری دارند اسلام زنده است و مسلمانان فعلی مرده» (ده گفتار ص۱۳۴) لذا پایه اصلی شخصیت والای استاد مطهری التقاط زدایی از پیكر تفكر دینی بود كه ریشه در دقت، تیزبینی و مطالعات گسترده و عمیق اسلامی آن حكیم فرزانه داشت.

۸) رویكرد اصلاح طلبی اسلامی یعنی اصلاح خود و اصلاح زاویه دید نسبت به اسلام نه اصلاح اسلام.استاد در این زمینه می فرماید:

«ما باید تصور خودمان را درباره اسلام تصحیح كنیم و این است معنی تفكر اسلامی یعنی ما باید طرز تفكر و طرز بینش خودمان را درباره اسلام اصلاح كنیم آن عینك و زاویه دید خودمان را اصلاح كنیم تفكر اسلامی خودمان را به شكل تازه ای درآوریم تلقی خودمان را از اسلام عوض كنیم.» (حق و باطل ص۱۳۶).

۹) مسئولیت گرایی فراگیر در اصلاح گرایی

استاد شهید در مورد تحریفات حادثه عاشورا می فرمایند: «نگاهی به گذشته كنیم و ببینیم مسئول این تحریفات چه كسانی هستند. آیا خواص و علما مسئول این تحریفاتند و یا توده و عوام الناس؟... معمولا در این گونه قضایا علما به گردن عوام می اندازند و عوام به گردن علما... ولی حقیقت این است كه در این تقصیر و در این مسئولیت، هم خواص مسئولند و هم عوام.» (حماسه حسینی ۹۲-۹۱) و استاد در راهكار درمانی خود در این بخش، از سویی خود دینداران را مسئول شمرده و بخشی از وظیفه اصلاح در این حوزه را متوجه ایشان می دانند و معتقد است كه عوام باید بكوشند و خود را از جهالت و بی خبری نجات بخشند و از سوی دیگر وظیفه مبارزه با علل آسیب دیدگی از ناحیه دینداران را متوجه علما و دین شناسان كرده و فرموده اند: «وظیفه علماست كه در این موارد حقایق را بدون پرده به مردم بگویند ولو مردم خوششان نیاید. وظیفه علماست كه با اكاذیب مبارزه كنند وظیفه علماست كه مشت دروغگویان را باز كنند» (حماسه حسینی۱۰۴)

بیژن ذبیحی

---