انتقادپذیری پیشوایان

● پرسش:
آیا امامان معصوم، پیشوایان و اولیای خدا خود را از انتقاد بی نیاز می دیدند؟ اگر چنین نیست لطفاً شواهدی از انتقادپذیری آن بزرگواران را به نحو اجمال بیان کنید؟
▪ پاسخ:
از …

پرسش:

آیا امامان معصوم، پیشوایان و اولیای خدا خود را از انتقاد بی نیاز می دیدند؟ اگر چنین نیست لطفاً شواهدی از انتقادپذیری آن بزرگواران را به نحو اجمال بیان کنید؟

پاسخ:

از آنجا که فرآیند انتقاد سازنده و نقد منصفانه و یا به تعبیر روایات النصیحه لائمه المسلمین موجبات رشد، تعالی و تکامل فرد و جامعه اسلامی را فراهم می آورد بنابراین شایسته نیست هر کس در هر سطح و مقامی که باشد از این موهبت خود را بی نیاز بداند در اینجا شواهدی از انتقادپذیری در سیره پیشوایان را به نحو اجمال ارائه می دهیم.

انتقادپذیری در سیره پیشوایان

امام علی(ع) با وجود برخورداری از عصمت، خود را از نقد بی نیاز نمی دانست و مردم را به انتقاد از عملکرد خود فرا می خواند و می فرمود:

با خیرخواهی خالصانه و سالم، مرا از هرگونه شک و تردید، یاری کنید. (نهج ابلاغه، خطبه ۱۱۷)

در جایی دیگر فرمود:

از گفتن حق یا رأی زدن در عدالت باز نایستید، زیرا من برتر نیستم از این که خطا کنم و از آن در کار خویش ایمن نمی باشم، مگر آن که خدا از نفس من کفایت کند.(همان، خطبه ۲۰۷)

برخی به دلیل عدم دقت در مضمون این کلام، آن را حمل بر اعتراف آن حضرت به امکان وقوع خطا و اشتباه در روش خود کرده اند، (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱۱، ص ۱۰۷) در حالی که مقصود امام نفی مقام فوق بشری است، نه نفی عصمت.

شاید بعضی تصور کنند که امام در کلام خود شکسته نفسی کرده، در صورتی که چنین نیست، اما با این جمله، درصدد بیان یک اصل و حقیقت مهم است و آن این که: هیچ شخصی- گرچه معصوم باشد- نباید خود را بی نیاز از نقد بداند.

آن حضرت از کارگزاران خود نیز می خواهد که زمینه انتقاد را فراهم نمایند و جو رعب و وحشت را از میان بردارند تا مردم بتوانند به راحتی مطالب خود را مطرح سازند. امام علی(ع) در نامه خود خطاب به مالک اشتر فرمود:

برای مراجعان، مجلس عمومی تشکیل ده و درهای آن را بر روی هیچ کس نبند و در مقابل خداوندی که تو را آفریده تواضع کن و لشکریان و محافظان را از این مجلس دور ساز تا هر کس با صراحت و بدون ترس و لکنت، سخنان خود را با تو بگوید، زیرا بارها از رسول خدا(ص) شنیدم که می فرمود؛ ملتی که با صراحت حق ضعیفان را از زورمندان نگیرد، هرگز پاک و پاکیزه نمی شود و روی سعادت نمی بیند. (نهج البلاغه، نامه ۵۳)

این شیوه حکومت داری را با روش های حاکمانی مقایسه کنید که فاقد پشتوانه حمایت های مردمی اند و ببینید تفاوت از کجا تا کجاست. حکومت های بدون پشتوانه همیشه از نقد و انتقاد گریزان اند؛ چنان که در تاریخ نوشته اند: عثمان، عبدالله بن مسعود را به دلیل اعتراض به حیف و میل اموال عمومی، به مدینه احضار کرد و با او چنان برخورد کرد که استخوان پهلویش شکست و او را ممنوع الخروج نمود. یا عمار یاسر که به دلیل انتقاد از کارهای ناروای حاکم، از سوی وی مورد ضرب و شتم قرار گرفت.(الغدیر، ج۹، ص ۶-۴-۳)

ابوسعید خدری می گوید: مردی بیابان گرد که از پیامبر(ص) طلب کار بود خدمت آن حضرت رسید و از وی خواست بده کاری اش را بپردازد و بر خواسته اش بسیار اصرار کرد و با شدت گفت: رهایت نمی کنم تا پولم را بپردازی. اصحاب پیامبر(ص) او را از این برخورد زشت نهی کرده و گفتند: وای بر تو! می دانی با چه کسی سخن می گویی؟ مرد گفت: حق خود را می خواهم. پیامبر(ص) به اصحاب فرمود: چرا صاحب حق را یاری نمی کنید؟ سپس کسی را نزد خوله، دختر قیس، فرستاد و فرمود: به خوله بگو: اگر خرما داری به ما قرض ده تا فصل خرما برسد و خرمای تو را بازگردانیم. خوله پذیرفت و مقداری خرما به رسول اکرم(ص) داد. آن حضرت نیز آن را به مرد بیابان گرد داد و او را به غذا دعوت کرد. آن مرد گفت: حق مرا به طور کامل پرداختی، خداوند حقت را به طور کامل بپردازد.

پیامبر(ص) با ابراز خوشحالی از برخورد شجاعانه آن مرد برای دریافت طلب خویش فرمود؛ اینان برگزیدگان امت من هستند. امتی که فرد ضعیف در آن نتواند حق خویش را بدون لکنت زبان باز پس گیرد، هرگز به پاکی نخواهد رسید.

(حیاه الصحابه، ج۲، ص ۱۵۸)