جام بلای مقربان

بررسی سنت امتحان و فلسفه آن

آزمون، سنت الهی است که هیچ انسانی از آن مستثنی نیست. در این میان ابتلای مومن بر پایه تقرب بیشتر به خدا و ادعای برتری اش بیش از دیگران است. هرچه درجه قرب و تقرب انسان بیشتر باشد، آزمون ها سخت تر و بیشتر خواهد بود و از نظر کمیت و کیفیت تفاوت بسیاری دارد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های اسلامی چرایی و چگونگی امتحان، آزمون و ابتلائات الهی را تبیین کند.

● امتحان، سنت الهی

آزمون و امتحان یکی از سنت ها و قوانین حاکم بر انسان و جامعه است. انسان و جامعه انسانی بر اساس سنت الهی همواره در حالات گوناگونی قرار گرفته و در یک حالت باقی نمی ماند. به این معنا که فراز و نشیب، قبض و بسط، شرح و قبض، سلامت و بیماری، خوشی و ناخوشی، دارایی و نداری و مانند آن در زندگی هر انسان و هر جامعه ای امری طبیعی و براساس قوانین تکوینی الهی است. بنابراین، هیچگاه انسان در یک حالت از آغاز عمر تا پایان نمی ماند و هر از گاهی دچار حالات متضاد و متفاوتی می شود. دگرگونی حالات انسانی همانند دگرگونی آب و هوا بر اساس سنت و قوانین طبیعی است که خداوند بر نظام آفرینش حاکم کرده است و هیچ کس را گریزی از سنت ها و قوانین الهی نیست.

در آیات قرآنی بارها از سنت امتحان با عناوینی چون ابتلاء، فتنه و امتحان و عبارات مفید این معنا، سخن به میان آمده است و هیچ انسان و جامعه ای را بیرون از دایره سنت ندانسته است (مومنون، آیه ۳۰؛ عنکبوت، آیه ۲؛ محمد، آیه ۳۱)؛ چرا که قوانین تکوینی و حاکم بر نظام آفرینش استثنابردار نیست و کسی نمی تواند از دایره آن بیرون باشد (مائده، آیه ۷۱؛ توبه، آیه ۱۶؛ هود، آیه ۷؛ کهف، آیه ۷ و آیات دیگر)

اصولا از نظر قرآن یکی از فلسفه ها و اهداف آفرینش انسان و استقرار وی در دنیا و زمین، آزمایش انسان هاست تا دانسته شود چه کسی در مسیر آفرینش گام برداشته و خدایی و ربانی می شود و چه کسی در خلاف آن حرکت می کند. (یونس، آیه ۱۴؛ هود، آیه ۷؛ انسان، آیه ۲)

● تنوع در آزمون ها

انسان ها با اشکال گوناگون دچار ابتلاء و آزمون هستند. (بقره، آیه ۱۵۵) تنوع در آزمون الهی چنان زیاد است که نمی توان همه را بیان کرد، ولی این آزمون ها شامل همه چیز از خوب و بد می شود؛ چنانکه خداوند در همین آیه از آزمون ترس روحی و روانی تا گرسنگی، نقص در مال و جان و سلامت خود و خویشان و کمبود در میوه ها و کاهش نسل و مانند آن را به عنوان مصادیقی از آزمون الهی بیان کرده است.

البته آزمون های الهی تنها در شکل نقص و رنج بروز و ظهور نمی کند، بلکه گاه زیبایی مظاهر دنیا، خود مهمترین زمینه آزمایش انسان هاست. به این معنا که سلامت و ثروت و هر زیبایی و خوبی دنیا می تواند خود آزمونی برای انسان باشد و حتی می توان گفت که آزمونی سخت تر و دشوارتر خواهد بود. (کهف، آیه ۷)

آزمون های الهی نسبت به انسان، با دادن و گرفتن نعمت هاست.(زمر، آیه ۴۹؛ فجر، آیه ۸۹) این گرفتن و دادن تنها به نعمت های معمولی اختصاص ندارد، بلکه خود زندگی و مرگ انسان ها، آزمونی سخت برای انسانهاست. (ملک، آیه ۲)

پس باید توجه داشت که تنها گرفتن ها به عنوان آزمون در سنت الهی مطرح نیست، بلکه گاه دادن ها و نعمت ها خود آزمونی سخت تر و دشوارتر خواهد بود.(جن، آیات ۱۶ و ۱۷)

آزمون ها از طریق های گوناگونی انجام می گیرد؛ گاه از طریق مردم (انعام، آیه ۵۳؛ فرقان، آیه ۲۰؛ محمد، آیه۴)، گاه از طریق پیامبران الهی (حدید، آیه ۲۵؛ اسراء، آیه ۶۰) و گاه دیگر از طریق عنایت و توجه خاص الهی بطور مستقیم یا غیر مستقیم انجام می گیرد.

این آزمون ها هم برای شناخت حقایق برای خود مردم و هم برای رشد و شکوفایی استعدادهای آنان است. آزمایش الهی گاه برای روشن شدن انگیزه ها و خالص کردن قلب های مؤمنان و نیل به تقوا یعنی به حوزه امور باطنی و قلبی ارتباط دارد(آل عمران، آیه ۱۵۴) و گاه دیگر برای رشد استعدادها و بروز و ظهور آن مرتبط می شود.(بقره، آیه ۱۲۴)

امام صادق(ع) درباره فلسفه آزمون های الهی به این نکته توجه می دهد که آزمون های الهی موجب رشد و شکوفایی انسان است.

رسول خدا فرمودند: حکایت مومن حکایت ساقه گیاه است که بادها آن را به این سو و آن سو کج و راست می کنند. مومن هم به واسطه بیماریها و دردها کج و راست می شود. اما حکایت منافق، حکایت عصای آهنین بی انعطافی است که هیچ آسیبی به آن نمی رسد، تا اینکه مرگش به سراغش می آید و کمرش را در هم می شکند. (اصول کافی ج۲ ص ۲۵۷، باب شده ابلاء المومن حدیث ۲۵)

● آزمون امت ها

از آیات قرآنی به دست می آید که آزمون، اختصاصی به انسان ندارد، بلکه جنیان نیز دچار همان آزمون هایی هستند که انسان ها بدان ابتلاء می شوند هر چند که می تواند تفاوت هایی در کیفیت و کمیت آن داشته باشد، ولی در اصل آزمون و حتی در برخی از موارد و مصادیق آن با هم مشترک هستند(جن، آیات ۱۶ و ۱۷)

از سویی دیگر، تنها افراد انسانی گرفتار آزمون های الهی نیستند، بلکه امت ها و جوامع بشری که از افراد و اعضای انسانی ساخته می شود، خود به عنوان یک کلی گرفتار آزمون می شوند. هر چند که برخی برای جوامع اصالتی قایل نیستند و جامعه را امری اعتباری محض می دانند که وجود خارجی ندارد، بلکه وجود ذهنی داشته و منشا انتزاع آن افراد انسانی است. پس سخن گفتن از آزمون خاص برای جامعه جدا از آزمون هایی که برای افراد جامعه انجام می شود، سخنی نادرست است؛ بلکه وقتی از آزمون برای جامعه سخن گفته می شود مراد همان آزمون برای افراد جامعه است؛ چرا که کلی، وجود خارجی ندارد تا موضوع محمولی چون آزمون قرار گیرد. این افراد انسانی یک جامعه هستند که گرفتار آزمون می شوند نه خود جامعه به عنوان یک موضوع و موجود خارجی. بنابراین، وقتی سخن از آزمون امت ها و جوامع می شود مراد همان آزمون افراد آن جامعه است. پس آیاتی که از آزمون امت ها و جوامع سخن به میان آورده است مرادش آزمون افراد جامعه است و می بایست بر آن حمل و تاویل و تفسیر شود.

اما برخی دیگر بر این باورند که جامعه خود یک وجود خارجی دارد که در نفس الامر است. پس این گونه نیست که جامعه تنها یک امر اعتباری محض باشد و نتوان بر آن احکام موجودات خارجی را بار کرد. اینان بر این باورند که احکامی که قرآن برای جامعه بیان کرده جدا از احکامی است که برای افراد جامعه بار کرده است.

خداوند در آیاتی چند از آزمون امت ها و جوامع سخن گفته است. گاه از امتحان امت ها با جعل شرایع گوناگون از سوی خداوند سخن به میان آمده (مائده، آیه۴۸) و گاه دیگر فرستاده شدن پیامبران الهی همراه با کتاب و میزان، سبب امتحان امت های گوناگون دانسته شده است. (حدید، آیه۲۵) قرآن در آیه ۱۶۸ سوره اعراف از آزموده شدن گروه ها و طوایف گوناگون بنی اسرائیل با خوشی ها و ناخوشی ها سخن به میان آورده و در آیه۳ سوره عنکبوت در بیان فلسفه آزمون، امتحان امت های گوناگون را در جهت جداسازی راست گویان از دروغ گویان برشمرده است.

به هر حال در آیات قرآنی احکام بسیاری برای جوامع بیان کرده است که غیر از آزمون می توان به داشتن اجل برای امت ها و جوامع انسانی غیر از اجل برای افراد آن جامعه اشاره کرد. (اعراف، آیه۳۴؛ یونس، آیه۴۹)

● هر که مقرب تر است جام بلا بیشترش می دهند

براساس قواعد رفتاری هر کسی ادعائی دارد باید آن را به اثبات برساند. پس کسانی که مدعی اموری بس مهم و بزرگ هستند می بایست در آزمون های سخت تر و بیش تری آن را به نمایش بگذارند تا سیه روی شود هر که در او غش باشد. امام باقر(ع) در این باره می فرماید: خداوند تبارک و تعالی چون بنده ای را دوست دارد در بلا و مصیبتش غرقه سازد و باران گرفتاری بر سرش فرودآرد و آنگاه که این بنده خدا را بخواند فرماید: لبیک بنده من! بی شک اگر بخواهم خواسته ات را زود اجابت کنم می توانم اما اگر بخواهم آن را برایت اندوخته سازم این برای تو بهتر است (اصول کافی ج۲ ص۲۵۳، باب شده ابلاء المومن حدیث۷)

انسان ها هر چه به خدا نزدیکتر باشند، آزمون های آنان بیشتر خواهد شد. از این رو امام صادق(ع) می فرماید: المومن لایمضی علیه اربعون لیله الا عرض له امر یحزنه یذکر به؛ چهل شب بر بنده مومن نگذرد مگر اینکه واقعه ای برایش رخ دهد و او را غمگین سازد و به واسطه آن، متذکر گردد. (اصول کافی ج۲ ص۲۵۴، باب شده ابلاء المومن حدیث۱۱)

کسی که می خواهد به مقام بس بزرگ برسد باید آزمونهای سخت تر از نظر کیفیت و بیش تر از نظر کمیت را تجربه کرده و از آن به سلامت و موفقیت بگذرد. (بقره، آیه۱۲۴)

اصولا دست یابی به برخی از مقامات جز با آزمون های سخت و بسیارشدنی نیست. برخی از مقامات بهشتی جز از طریق آزمون های سخت در بدن و تن به دست نمی آید. امام صادق(ع) می فرماید: در بهشت مقام و منزلتی وجود دارد که هیچ بنده ای به آن نرسد، مگر به درد و بیماری ای که در بدنش حادث شود(اصول کافی ج۲ ص۵۵۲، باب شده ابلاء المومن حدیث ۴۱)

آن حضرت همچنین می فرماید: جایگاه مومن نزد خدای عزوجل برترین جایگاه است و این جمله را سه بار فرمود، چرا که گاه بنده ای را خداوند به گرفتاری مبتلا می سازد و آن گاه جانش را عضو عضو از پیکرش بیرون می کشد، در حالی که وی بر این پیشامد خداوند را حمد و ستایش می گوید. (اصول کافی ج۲ ص۴۵۲، باب شده ابلاء المومن حدیث ۳۱)

از نظر امام صادق(ع) چون برخی از مقامات تنها از طریق آزمون های خاص به دست می آید، مومن اگر بخواهد آن مقامات را به دست آورد می بایست آرزو داشته باشد که گرفتاریهای این چنینی را داشته باشد تا استعداد دست یابی به آن مقامات را به دست آورد. آن حضرت فرمود: اگر مومن می دانست که پاداش مصائب و گرفتاری هایش چه اندازه است، آرزو می کرد با قیچی تکه تکه شود (اصول کافی ج ۲ ص ۵۵۲، باب شده ابلاء المومن حدیث ۵۱)

براساس آیات ۶۱ و ۷۱ سوره فجر افزایش ثروت و نعمت به معنای خیر نیست، چنانکه کاهش ثروت به معنای شر نیست، چرا که نعمت می تواند خودبلایی بزرگ باشد یا نقمت و بلایی همان خیر اساسی برای او باشد. انسان نمی تواند هر نقصانی را بلا بداند بلکه شاید ابتلا و آزمونی است که او را به مقامات بالا می رساند. از این رو امام باقر(ع) یادآور می شود که: خداوند عزیز و با جلال از بنده مومنش با رنج و بلا دلجویی می کند، همچنان که شخص با هدیه ای که از سفر آورده، از خانواده اش دلجویی می کند و خدا مومن را از دنیا پرهیز می دهد، همچنان که طبیب بیمار را (از بعضی خوردنی ها و آشامیدنیها) پرهیز می دهد. (اصول کافی ج۲ ص ۵۵۲، باب شده ابلاء المومن حدیث۷۱)

امام صادق(ع) نیز براساس البلاء للولاء می فرماید که هر که مقرب تر است جام بلای بیشتر و سخت تری را دریافت می کند تا شایستگی هایش بیشتر و استعدادهایش شکوفا شود. آن حضرت می فرماید: در کتاب علی(ع) آمده: شدیدترین بلاها در بین آفریدگان، نخست به پیامبران و سپس به اوصیاء می رسد و آن گاه به مثل و شبیه ترین مردم به آنها. مومن به مقدار نیکی هایش آزموده می شود. هر که دینش درست و کارش نیک باشد، بلایش شدیدتر است، چرا که خدای عزوجل دنیا را مایه پاداش مومن قرار نداده و نه وسیله عذاب کافر. اما آن که دینش نادرست و کارش سست باشد، بلایش اندک است. بلا به انسان مومن پرهیزکار زودتر می رسد تا باران به سطح زمین. (اصول کافی ج۲ ص ۹۵۲، باب شده ابلاء المومن حدیث ۹۲)

کسانی که دردوره های خاص برای کسب تقوا شرکت می کنند گرفتار آزمون های خاصی می شوند که درحالات دیگر، این گرفتاری ها اصلا پیش نمی آید. کسی که بخواهد راه راست را برگزیند و اهل تقوا شود، دشمن درونی و بیرونی به یاری هم می شتابند تا شخص نتواند به مقصود خویش برسد. مثلا در دوره های تمرینی ماه رمضان ومناسک حج، شرایط بگونه ای تغییر می کند که شخص درحالات عادی هرگز به آن گرفتار نیست. اصولا دوره های تمرینی کوتاه و سخت است و شرایط آزمایشگاهی آن به شدت سخت گیرانه تر می شود تا وقتی که شخص در محیط آزاد قرار می گیرد بتواند از عهده مسئولیت ها برآید. از آن جایی که ماه های رمضان و ذی الحجه برای تقواسازی است و آیین روزه داری و مناسک حج برای کسب این مهم ساماندهی شده است؛ مشکلات وگرفتاری های شخص دراین دو زمان بیشتر می شود. از این رو حاجیان در مناسک حج با حدود سی محدودیت خاص آزموده می شوند (مائده، آیه ۴۹؛ بقره، آیه ۷۹۱ و آیات دیگر) چنان که روزه داران با موضوعاتی چون شهوت جنسی آزموده می شوند. (بقره، آیه ۷۸۱)

بنابراین شرایط و نیز براساس ادعای قرب و بعد، شخص آزمون های متنوع و متعددی را تجربه خواهد کرد. هر یک از این آزمون ها دارای ویژگی هایی است که موجب می شود تا شخص درمسیری که انتخاب کرده است خودنمایی کند و عرض اندام نماید.

بنابراین، نمی توان همه مشکلات و یا حتی خوشی ها را نقمت یا نعمت دانست؛ بلکه باید توجه داشت که سنت الهی برآن است که شخص با انواع آزمون ها، هم جایگاه واقعی خود را بشناسد و هم استعدادهای خود را آشکار سازد و هم اینکه بتواند از طریق آن به مقامات عالی برسد. آزمونهائی چون زلزله، گرسنگی و مرگ فرزندان و خویشان و یا ثروت زیاد و رفاه بسیار، از سنت های الهی است که نباید از آن غفلت ورزید و باید همیشه هوشیار و بیدار بود و برای آزمون های سخت و متعدد آماده بود. (عنکبوت، آیات ۲ و ۳).

محمد سالاریان