ارتباطات در جوامع معاصر فرصت ها و تهدیدها

«ارتباطات» بدون تردید یکی از نمادهای بسیار نیرومند قدرت سیاسی و همچنین یکی از زمینه های مهم توسعه اقتصادی, در آغاز قرن بیست و یکم به شمار می رود

آرمان پیشرفته و گسترش ارتباطات در دنیای امروز، بر نزدیک‌ کردن انسان‌ها، ارزش‌ها و فرهنگ‌ها استوار است و به همین جهت، بسیاری از اندیشه‌گران خوش‌بین آزادی‌گرا معتقدند که هسته اصلی الگوی دموکراسی را ارتباطات تشکیل می‌دهد. الگویی که می‌تواند از طریق تکنولوژی‌های پیشرفته و پرجاذبه به موفقیت‌های فراوانی نایل شود. خوش‌بینی در مورد نقش اجتماعی ارتباطات به گونه‌ای است که عده‌ای از صاحبنظران معاصر، پیشرفت و گسترش ابزارهای ارتباطی چند رسانه‌ای و شبکه‌های اطلاعاتی نوین را به‌عنوان عامل موثر و قاطع مقابله با نابسامانی‌ها و نابرابری‌های جوامع کنونی معرفی می‌کنند و برای نیل به این هدف، همکاری‌ها و همبستگی‌های تازه‌ای در سطح‌های جهانی و منطقه‌ای را ضروری می‌شناسند. نمونه برجسته این بینش‌های مثبت، برگزاری اجلاس‌های دوگانه سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی است که در دسامبر ۲۰۰۳ و نوامبر ۲۰۰۵ در ژنو و تونس صورت گرفت.

اما با توجه به واقعیت‌های موجود، خوش‌بینی زیاد در این زمینه پذیرفتنی نیست و نمی‌توان پیشبرد تکنولوژی‌های نوین اطلاعات و ارتباطات را به منزله پدید آمدن جامعه یا جامعه‌های جدید قلمداد کرد. زیرا نتیجه نهایی پیشبرد تمام تکنیک‌های بسیار پیشرفته و بسیار پر تعامل ارتباطی، افزایش نابرابری‌هاست. مخصوصا که با وجود این تکنولوژی‌ها، دشواری‌های شناخت متقابل انسان‌ها، همچنان باقی می‌مانند و حتی گاهی به تنهاتر شدن‌ آنها منتهی می‌شوند. به عبارت دیگر در شرایط کنونی، هرچه تکنیک‌های ارتباطی پیشرفته‌تر می‌شود، ارتباطات انسانی کمتر و گسسته‌تر می‌شود.

بنابراین، در مطالعات مربوط به ارتباطات باید همراه با شناخت امکان‌ها و کارکردهای مثبت تکنولوژی‌های نوین، تهدیدها و خطرهای ناشی از پیشرفت‌های اخیر آنها را نیز معرفی کرد و راه‌ها و شیوه‌های مقابله با این تهدیدها و خطرها را مشخص ساخت. به بیان روشن‌تر، برای ارتباطات بهتر، باید هویت‌ها را تقویت کرد، موقعیت‌های زمانی را مورد نظر قرار داد و عوامل جدایی، اختلاف و نفاق افراد، گروه‌ها و جوامع را به خوبی شناخت. به این ترتیب، با نگرش صحیح به ارتباطات می‌توان نتیجه گرفت که دموکراسی مبتنی بر آزادی و برابری انسان‌ها، بدون ارتباطات به وجود نمی‌آید و شناخت کامل ارتباطات، از ایجاد توهم در برابر وعده‌ها و نویدهای امیدبخش کاربرد تکنولوژی‌های نوین، جلوگیری می‌کند. همچنین باید توجه داشت که ارتباطات در جریان استفاده از ابعاد ابزاری آن، در برخورد با منافع خصوصی و ایدیولوژی‌های سیاسی، آسیب‌پذیر نشود و از شرایطی برخوردار شود که بتواند به فعالیت‌های خود در خدمت منافع و مصالح جامعه‌ ادامه دهد.

در حال حاضر، «ارتباطات» زمینه‌ساز فعالیت‌های بسیار پراهمیتی است که همراه با پیشرفت‌های فنی ابزارهای ارتباطی و گسترش محتواهای اطلاعاتی آنها، بیش از پیش جنبه تجارتی پیدا کرده‌اند. بر اثر این فعالیت‌ها، شرایط مبادله و جریان کالاها و خدمات و پیام‌های دنیا دگرگون شده و امکانات جهانی‌سازی سریع اقتصاد و فرهنگ افزایش یافته است.

تعارض‌ها و تضادهای خاصی که در این مورد پدید آمده‌اند، از فاصله‌های موجود بین پیشرفت رو به افزایش تکنیک‌های نوین و تداوم دشواری‌های ارتباطات انسانی، که با وجود توسعه اطلاعات بین انسان‌ها و جامعه‌ها پا بر جا مانده‌اند، ناشی می‌شوند. باید در نظر داشت که در عصر حاضر، اطلاع دادن برای ارتباط داشتن کافی نیست. زیرا استفاده از اطلاعات و به عبارت دیگر، درک پیام‌های ارتباطی، از شناخت ارتباطات، که ضرورتا وجود رابطه با دیگری، یعنی دریافت‌کننده پیام را ایجاب می‌کند، آسان‌تر است. در واقع، می‌توان گفت که ارتباطات همیشه بر اراده قانع کردن، انتظار توزیع یا تقسیم داشتن و ضرورت با هم زندگی کردن استوار است و به همین لحاظ، سه بعد خاص، شامل انتقال، اشتراک و تبادل نظر را در بر دارد.اکنون در جهان، نوعی «دهکده جهانی فنی» وجود دارد. اما در کنار آن «برج بابل» هم پا بر جای مانده است. به همین جهت، مساله ارتباطات، به یکی از زمینه‌های علمی و سیاسی بسیار عمده مورد مناقشه و منازعه بین دولت‌ها و موسسات اقتصادی، در سال‌های آغاز قرن بیست و یکم، تبدیل شده است. واقعیت آن است که جهان بدون برخوردار شدن از شناخت مفهوم‌ها و نظریه‌های مربوط به ارتباطات در جوامع باز و دموکراتیک، ناگهان تغییر کرده است. بنابراین ضرورت ایجاب می‌کند که برای تدارک تعریف دقیق علمی از اطلاعات و ارتباطات، بیش‌تر فکر و کوشش شود و در مورد جایگاه‌های آن در جوامع معاصر، یک نظریه جامع ارایه شود. برای نیل به این هدف باید سه بعد خاص ارتباطات، شامل جنبه‌های اجتماعی، جنبه‌های فرهنگی و جنبه‌های اقتصادی آن طرف توجه قرار گیرند. در این جهش فکری، علم‌شناسان و دانشگاهیان، باید نقش اصلی را به عهده داشته باشند. زیرا‌ آنان نخستین تولیدکنندگان معرفت‌ها به شمار می‌روند و علاوه بر آن، تنها کسانی هستند که می‌توانند درباره تعارض‌ها و تضادهای مربوط به جهانی‌سازی اطلاعات و ارتباطات، نگاه انتقادآمیز داشته باشند. به این ترتیب، دنیای آکادمیک نمی‌تواند فقط در کنار معرفت‌ جای داشته باشد و چالش‌های اقتصادی، سیاسی، آموزشی و فرهنگی مربوط به مالکیت و مدیریت جریان‌های اطلاعات، معرفت‌ها و ارتباطات را به فراموشی بسپارد. در این مورد و به‌خصوص درباره روابط بین اطلاعات، معرفت‌ها و ارتباطات، جامعه علمی هر کشور، مسوولیت ویژه دارد.

بنابراین مطالعه درباره سیر تحول «علوم ارتباطات» و چگونگی ایجاد و شکل‌گیری و پیشرفت و گسترش آن و همچنین شرایط کنونی این رشته مهم دانشگاهی و چشم‌اندازهای آینده آن ضروری است.

● تحول آموزش ارتباطات

«علوم ارتباطات»، در سه دهه گذشته از پیشرفت و گسترش خاصی برخوردار شده و توجه به آن برای کمک به شناخت بیش‌تر دگرگونی‌های جدید اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جهانی کنونی و حرکت به سوی جامعه‌های انسانی آگاه‌تر، آزادتر و با رفاه‌تر افزایش یافته است.

با آن که خاستگاه «علوم ارتباطات» ایالات متحده آمریکا شناخته می‌شود، در دهه‌های اخیر، در سایر کشورهای غربی و همچنین در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، برای توسعه این رشته مهم دانشگاهی، کوشش فراوان صورت گرفته است.

الف ـ ایالات متحده آمریکا

ریشه‌ها و سرچشمه‌های اصلی ایجاد و توسعه «علوم ارتباطات» در ایالات متحده را می‌توان در سه زمینه مشخص کرد.

۱. نخستین ریشه‌گیری «علوم ارتباطات» آمریکا، از مساعی برخی از دانشگاه‌های این کشور برای دگرگونی آموزش « ارتباطات گفتاری» و به عبارت دیگر، آموزش «معانی و بیان» در اوایل قرن بیستم، پدید آمده است.

۲. دومین منشا «علوم ارتباطات» ایالات متحده آمریکا هم با اقدام بعضی از دانشگاه‌های آن برای آموزش روزنامه‌نگاری در دهه‌های اول قرن بیستم، صورت گرفته است.

۳. سومین ریشه‌گیری «علوم ارتباطات» آمریکا، نتیجه کوشش‌های چند دانشگاه این کشور برای توسعه پژوهش‌های رسانه‌ای و ارتباطی، در سال‌های قبل از جنگ جهانی دوم، در جریان این جنگ و به ویژه در سال‌های بعد از جنگ، شناخته می‌شوند.

به این ترتیب، با پیشگامی آموزش « ارتباطات گفتاری» آموزش «روزنامه‌نگاری» و «پژوهش‌های رسانه‌ای و ارتباطی»، راه‌های پیشرفت و گسترش فعالیت‌های علمی دانشگاهی در زمینه‌های مختلف ارتباطات، مانند ارتباطات جمعی (مطبوعات، سینما، رادیو و تلویزیون)، روابط‌عمومی، تبلیغات بازرگانی، بررسی و سنجش افکار عمومی در ایالات متحده هموار شدند و به دنبال آنها، در بسیاری از زمینه‌های وابسته به فعالیت‌های یاد شده در مورد اقتصاد و مدیریت ارتباطات، حقوق ارتباطات، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی ارتباطات و نظایر آنها نیز آموزش‌ها و پژوهش‌های ویژه‌ای طرف توجه قرار گرفتند. اما باید در نظر داشت که با وجو توسعه آموزش‌ها و پژوهش‌های ارتباطی در زمینه‌های مذکور، در دهه‌های اخیر، استفاده از عنوان «علوم ارتباطات» یا «علوم ارتباطی» به صورت جمع و عنوان «علم ارتباطات» یا «علم ارتباط» به صورت مفرد، برای معرفی مجموعه فعالیت‌های دانشگاهی و واحدها و گروه‌های آموزشی و پژوهشی ارتباطات، در ایالات متحده آمریکا، کمتر مورد توجه واقع شده است و به جای آنها، بیش‌تر واژه‌های ساده یا ترکیبی دیگری مانند «ارتباطات»، «ارتباطات جمعی»، «مطالعات ارتباطی» و «مطالعات ارتباطی و رسانه‌ای» و نظایر آنها، به کار گرفته می‌شود. مشهورترین موسسه آموزشی و پژوهشی ارتباطات امریکا، که از عنوان «علوم ارتباطات» استفاده کرده، «دانشکده هنرها و علوم ارتباطات» دانشگاه ایالتی میشیگان در شهر «ایست لانسینگ» است. این دانشکده در سال ۱۹۵۵، به وسیله «دیوید برلو» محقق و صاحب‌نظر ارتباطی معروف آمریکا، که از نخستین دانشجویان «ویلبر شرام»، استاد مشهور آمریکا در دوره دکترای علوم ارتباطات «انستیتوی پژوهش ارتباطی» دانشگاه «ایلی نوی» به شمار می‌رفت ، تاسیس شده است. دانشکده مذکور در سال ۲۰۰۵ پنجاهمین سال تاسیس خود را جشن گرفت و بسیاری از فارغ‌التحصیلان آن از استادان برجسته علوم ارتباطات آمریکا شناخته می‌شوند.

ب ـ فرانسه

برخلاف ایالات متحده آمریکا، در فرانسه از اوایل دهه ۱۹۷۰، توجه دانشگاه‌های دارای برنامه‌های آموزش و پژوهش ارتباطات، به استفاده از نام ترکیبی « علوم اطلاعات و ارتباطات» یا نام تنهای «علوم ارتباطات» افزایش یافته است. باید یادآوری کرد که فرانسوی‌ها مانند آمریکایی‌ها، آموزش در زمینه ارتباطات را با تاسیس مدارس روزنامه‌نگاری در اوایل قرن بیستم آغاز کردند و از این لحاظ، تاسیس «مدرسه عالی روزنامه‌نگاری» در شهر «لیل» فرانسه (۱۹۲۴)، حایز اهمیت است. پس از آن، دانشگاه پاریس، در سال‌های قبل از جنگ جهانی دوم به تاسیس «انستیتوی علم مطبوعات» (۱۹۳۷)، که برای مطالعه و تحقیق در زمینه‌های حقوقی، اقتصادی، فنی، تاریخی و بین‌المللی ارتباطات جمعی در نظر گرفته شده بود، اقدام کرد. پس از جنگ جهانی دوم، انستیتوی مذکور، به «انستیتوی فرانسوی مطبوعات» تغییر نام داد و فعالیت‌های خود را در سال ۱۹۴۶ در محل انستیتوی مطالعات سیاسی پاریس از سر گرفت. این انستیتو در سال ۱۹۷۵، رسما به‌عنوان یک موسسه عالی آموزشی و پژوهشی وابسته به دانشگاه پاریس معرفی شد و در سال ۱۹۶۱ با تاسیس نخستین دوره تحصیلات تکمیلی (فوق‌لیسانس و دکترا)، عنوان «انستیتوی فرانسوی مطبوعات و علوم ارتباطات» (یا علوم خبری) برای آن انتخاب شد و در سال‌های میانی دهه ۱۹۷۰، که عنوان «علوم اطلاعات و ارتباطات»، به طور رسمی از سوی دولت فرانسه برای برنامه‌های آموزشی و پژوهشی مورد نظر برگزیده شد، انستیتوی یاد شده، کلمه «ارتباطات» را نیز به عنوان خود افزود. لازم به ذکر است که در سال ۱۹۷۵، به موجب مقررات ویژه‌ای که برای تجدید نظر و اصلاح برنامه‌های آموزشی و پژوهشی راجع به ارتباطات در دانشگاه‌های فرانسه وضع شد، عنوان ترکیبی «علوم اطلاعات و ارتباطات» به‌عنوان یک رشته مستقل علمی (میان‌رشته‌ای)، برای این برنامه‌ها انتخاب شد و از آن زمان تاکنون، اکثر دانشگاه‌های این کشور، که در زمینه‌های مختلف ارتباطات فعالیت دارند، نام ترکیبی مذکور را به کار می‌برند و برخی از آنان مانند دانشگاه گرنوبل هم تنها عنوان (علوم ارتباطات» را مورد استفاده قرار می‌دهند. اقدام اخیر دولت فرانسه برای تاسیس «انستیتوی علوم ارتباطات» از سوی «مرکز ملی پژوهش‌های علمی»، این کشور در نوامبر ۲۰۰۷، یکی از آخرین کوشش‌های مربوط به تقویت این رشته است.

ج ـ ایران

در ایران هم مانند بسیاری از کشورهای دیگر جهان، برنامه‌های آموزش و پژوهش در علوم ارتباطات با تاسیس دوره‌های روزنامه‌نگاری آغاز شده‌اند. در این زمینه، تاسیس دوره آموزش روزنامه‌نگاری در «سازمان پرورش افکار»، در آخرین سال‌های حکومت پهلوی اول و تشکیل دوره‌های آموزش آزاد روزنامه‌نگاری، با همکاری استادان آمریکایی در دانشگاه تهران در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، قابل توجه‌اند. اقدام دانشگاه تهران برای تاسیس اولین و آخرین دوره آموزش روزنامه‌نگاری در سطح لیسانس (کارشناسی) که در سال ۱۳۴۵ در دانشکده ادبیات و علوم انسانی این دانشگاه صورت گرفت نیز نمونه دیگری از کوشش‌های مقطعی در زمینه مورد نظر به شمار می‌رود. برخلاف تجربه‌های مذکور، ایجاد «موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی» از سوی موسسه مطبوعاتی کیهان (در سال ۱۳۴۶)، و تبدیل آن به «دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی» (در سال ۱۳۵۰)، و شروع فعالیت «پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران» به کمک سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران(در سال ۱۳۵۵)، در ریشه‌گیری تاریخی علوم ارتباطات ایران، اهمیت خاص دارد.

فعالیت‌های دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با احیای برنامه آموزشی تخصصی علوم ارتباطات در دوره کارشناسی، با دو شاخه «روزنامه‌نگاری» و «روابط عمومی» (در سال ۱۳۶۸)، تاسیس دوره کارشناسی ارشد علوم ارتباطات (در سال ۱۳۶۹)، ایجاد دوره دکترای علوم ارتباطات (سال ۱۳۷۵)، در دانشگاه علامه طباطبایی، تاسیس «مرکز پژوهش‌های ارتباطات»، با همکاری دانشگاه علامه طباطبایی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (در سال ۱۳۷۵)، بازگشایی دانشکده "علوم ارتباطات اجتماعی" سابق با نام «دانشکده علوم ارتباطات» (سال ۱۳۸۳) در دانشگاه علامه طباطبایی و پذیرش دانشجو برای دوره‌های کارشناسی رشته‌های «روزنامه‌نگاری»، «روابط عمومی» و «مطالعات ارتباطی و فناوری ارتباطات» این دانشکده (در سال ۱۳۸۴)، ادامه یافته‌اند.

در این میان، تاسیس دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد علوم ارتباطات در دانشگاه تهران، ایجاد دوره دکترای فرهنگ و ارتباطات در دانشگاه امام صادق(ع)، تاسیس دوره‌های آموزشی کارشناسی ارشد، دکترا و کارشناسی علوم ارتباطات در دانشگاه آزاد اسلامی، توسعه برنامه‌های آموزشی کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشکده صدا و سیما، ایجاد دانشکده خبر از سوی خبرگزاری جمهوری اسلامی و تاسیس دوره‌های آموزش روزنامه‌نگاری در انجمن صنفی روزنامه‌نگاران، نیز به پیشرفت و گسترش علوم ارتباطات در ایران، کمک کرده‌است.

کاظم معتمدنژاد

پدر علم ارتباطات ایران، استاد دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و رییس انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی