روزنامه نگاری آنلاین, همراه با توهمات فائقه

درباره روزنامه نگاری آنلاین, به اعتقاد دكتر حسن نمك دوست تهرانی, بیشتر از آنکه بدانیم, گرفتار «توهم های خودساخته» هستیم او می گوید «عجیب اینکه این توهم ها هم, معمولاً از سوی کسانی دامن زده می شود که دست در کار روزنامه نگاری آنلاین ندارند »

درباره روزنامه‌نگاری آنلاین، به اعتقاد دكتر حسن نمك‌دوست تهرانی، بیشتر از آنکه بدانیم، گرفتار «توهم‌های خودساخته» هستیم. او می‌گوید: «عجیب اینکه این توهم‌ها هم، معمولاً از سوی کسانی دامن زده می‌شود که دست در کار روزنامه‌نگاری آنلاین ندارند!»

با او که پژوهشگر، روزنامه‌نگار و سردبیر خبرگزاری میراث فرهنگی‌است بر سر ویژگی‌ها و امكانات روزنامه‌نگاری آن‌لاین به گفتگو نشسته‌ایم.

موافقید برای ورود به بحث نگاهی دقیق‌تر به روزنامه‌نگاری آنلاین و مختصات آن داشته باشیم ؟

معنای روزنامه‌نگاری آنلاین، در کلمه آنلاین مستتر است. روزنامه‌نگاری آنلاین گونه‌ای از روزنامه‌نگاری در فضای آنلاین است؛ یعنی همان روزنامه‌نگاری کاغذی، منتهی برخوردار از امکانات آنلاین. در واقع در روزنامه‌نگاری آنلاین مرزهای زمان و مکان برای تولید، توزیع و عرضه و مصرف روزنامه از میان می‌رود، درحالی که در روزنامه‌نگاری کاغذی، در ظرف زمان و مکان محدود هستیم.

روزنامه‌ كاغذی معمولاً در هر شبانه روز، حداکثر سه یا چهار نوبت منتشر می شود، اما روزنامه‌نگاری آنلاین این امکان را فراهم می‌آورد که در هر لحظه، محتوای خود را از هر کجای جهان تولید و در هر زمان و در هر کجای جهان مصرف کنیم. در حقیقت در روزنامه نگاری آنلاین با ارسال هر خبر تازه، که امکان عملی آن میسر است و باید نیز چنین باشد، پیوسته و بی وقفه روزآمد می شویم.

همین مسئله نمی‌تواند نقص محسوب شود و مخاطب را با سردرگمی در یافتن اخبار مورد نظر مواجه کند؟

چرا. هر اتفاق خوبی پیامدهایی نیز دارد ، به همین دلیل، در تمام سایت‌های خبری، امكان جستجو و یا امکان RSS وجود دارد. شما علایق خبری خود را مشخص کنید و RSS از میان سایت‌ها، خبرهایی مورد نظر شما را جستجو کرده و در اختیارتان می‌گذارد.

یعنی حتی وقتی مشغول چت کردن با دوستان، و یا چک کردن ایمیل‌تان هستید و یا هر کار آنلاین دیگری انجام می‌دهید، می‌توانید همزمان تازه‌ترین خبرها را در موضوعی که خود مشخص کرده‌اید ببینید. بنابراین، آنلاین بودن ضمن اینکه این امکان را می‌دهد که هر لحظه تولید کنید این امکان را هم در اختیارتان می گذارد که به‌طور اختصاصی علایق خود را تعریف کنید و به اطلاعات مورد نظر خود برسید.

این تعریف شامل روزنامه‌هایی هم كه نسخه الکترونیکی خود را بدون تغییر محتوا، بر اینترنت قرار می دهند، می‌شود؟

نه!، نسخه PDF روزنامه که قابل عوض شدن نیست را نمی‌توان آنلاین و یا سایبر دانست. در حقیقت نسخه PDF همان نسخه چاپی‌است که تصویر آن در محیط وب عرضه شده‌است. اما مراد من از روزنامه‌نگاری آنلاین چیزی علاوه بر این مفهوم است. یعنی محتوای چاپی به اضافه تولید هر لحظه‌ای در بیست و چهار ساعت که مطالب بیشتر و پیوسته روزآمدی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.

حتی اگر قرار باشد مثلاً تیتر مطالب و حجم آنها در مقایسه با نسخه چاپی متفاوت باشد ؟

ببینید اینكه حتی نسخه كاغذی هم وجود نداشته باشد و شما تولید خود را از اساس و ابتدا روی شبكه قرار دهید، باز هم به آن روزنامه‌نگاری آنلاین نمی‌گوییم، یا حتی اگر مطلبی را كه برای روزنامه كاغذی تهیه كرده‌اید طور دیگری تنظیم كنید و تیتر بزنید و روی وب قرار دهید.

آنلاین بودن یعنی رها شدن از مرز زمان و مکان، یعنی شما از هر کجا که اراده کنید بتوانید تولیدکننده باشید و در هر کجا که بخواهید مصرف‌کننده باشید و در هر لحظه که اراده کنید بتوانید محتوا را تغییر دهید.

روزنامه‌نگاری آنلاین یک خصوصیت مهم دیگر هم دارد؛ در روزنامه‌نگاری آنلاین هر متنی را در بافت جهانی خودش، در فضای هایپرتکست قرار می‌دهیم؛ یعنی متن با میلیون‌ها متن دیگر که راجع به آن موضوع در فضای وب وجود دارد، پیوند می‌خورد.

امکان دیگری که روزنامه‌نگاری آنلاین به ما می‌دهد، تعامل بر خط و تعامل همزمان است. وقتی شما مطلبی را در روزنامه چاپ می‌کنید، دست‌كم یك روز بعد مخاطبتان به مطلب چاپ شده در نشریه واکنش نشان می‌دهد. در حالی که در روزنامه‌نگاری آنلاین همان لحظه مخاطب ما این امکان را دارد که به خبر نکته‌ای بیفزاید یا آن را تصحیح کند. بنابراین مخاطب می‌تواند در جریان تعامل در لحظه هم قرار بگیرند.

البته امکان تعاملی بودن در رسانه کاغذی هم وجود دارد؛ اصلاً ما بدون تعامل، کار رسانه‌ای نمی‌کنیم، اما آنچه مهم است سرعت این تعامل است که نسبت به رسانه‌های آنلاین کندتر است.

امکان دیگر این رسانه در پس کلمه "سایبر" نهفته‌است؛ سایبر بودن این امکان را می‌دهد که روزنامه‌نگاری ما مولتی‌مدیا باشد، یعنی تنها متکی به متن نباشد و ما بتوانیم در این فضا از امکانات دیگری همچون صدا، تصویر و گرافیک نیز بهره ببریم. بنابراین روزنامه‌نگاری سایبر، روزنامه‌نگاری کاغذی‌است به اضافه این امکانات و مختصات.

●محتوا در روزنامه چاپی و آنلاین چه تفاوتی با هم دارد ؟

از نظر من تفاوتی ندارد.

●یعنی معتقدید مثلا همان حجم مطلب و سبکی که در روزنامه چاپی مورد استفاده قرار می‌گیرد در روزنامه آنلاین نیز قابل استفاده است؟

شما پرسیدید از نظر محتوا و من هم گفتم تفاوتی نمی‌بینیم، اما بحث در باره حجم مطلب چیز دیگری‌است كه به آن خواهم پرداخت، در مورد سبک هم، معتقدم این دو تفاوتی با هم ندارند. با قاطعیت تمام به شما می‌گویم که تا امروز چیزی به عنوان سبک روزنامه‌نگاری آنلاین در جهان تولید نشده‌است.

تعریف خبر در محیط سایبر هیچ تفاوتی با تعریف خبر در محیط کاغذی ندارد. سبک‌های خبرنویسی در روزنامه‌نگاری آنلاین هیچ تفاوت قابل ملاحظه‌ای با سبک‌های خبرنویسی در روزنامه‌نگاری کاغذی ندارد.

هنوز هم سبک هرم وارونه از جمله مهم‌ترین سبک‌های خبرنویسی‌است. تیتر زدن، سوتیتر زدن و شرح عکس نوشتن هیچکدام با روزنامه چاپی تفاوتی ندارد. من با تمام جست و جوهایی که کرده ام تا به حال به کتاب با منبعی برنخورده ام که به ما بگوید ویژگی و مختصات مصاحبه اینترنتی این است و تفاوت آن با مصاحبه در روزنامه کاغذی در این چند نکته است.

اینها توهمات ما است و من با قاطعیت می گویم و شما هم می توانید آنرا با تأكید منتشر کنید، این توهم خودساخته است و وجود خارجی ندارد.

آسوشیتدپرس کتاب روزنامه‌نگاری آنلاین منتشر کرده‌است. شما فکر می‌کنید عنوان فصل اول این کتاب چیست؟ فکر می‌کنید تعریف خبر است، فکر می‌کنید تعریف مصاحبه است و یا فکر می‌کنید تعریف گزارش است؟ هیچکدام از این موارد نیست. موضوع فصل اول آن جست و جو در اینترنت است! فکر می‌کنید موضوع فصل دوم این کتاب چیست ؟ آشنایی با فتوشاپ!

آیا شما در كتاب‌ها با چیزی به عنوان خبر آنلاین، تعریف آن و تفاوت آن با خبر در روزنامه‌نگاری كاغذی مواجه شده‌اید؟ ما همان تکنیک‌های مصاحبه در روزنامه‌نگاری كاغذی را در روزنامه‌نگاری آنلاین هم داریم.

فضای سایبر مختصاتی دارد که ما این مختصات را با هم تلفیق می‌کنیم. این مختصات عبارتند از اینکه مخاطب به‌جای اینکه روزنامه‌تان را در دست بگیرد و در مکانی آرام آنرا مطالعه کند، پشت کامپیوترتان می‌نشینید، تلفن را اشغال می‌کند و بعد به وب‌سایتی متصل می‌شود که به آن علاقه دارد و از آنجا که بابت هر لحظه نشستن پشت کامپیوتر و اشغال خط تلفن هزینه‌ صرف می‌کند، در وهله اول مطالب را اسکن می‌کند و با دقت نمی‌خواند. پس توصیه می‌شود در این نوع از روزنامه‌نگاری چنان چیدمانی را در اختیار مخاطب قرار دهید که به اسکن کردن مطلب از سوی مخاطب کمک کند.

این نکته با ویژگی‌های روحی و روانی مخاطب ما تلفیق می‌شود. گفته می شود مخاطب آنلاین به طور معمول فردی حدود ۲۰ تا ۴۰ ساله است، فردی‌است علاقه‌مند به تکنولوژی و آشنا با یک زبان خارجی. او معمولاً به جهان به شکل مدرن نگاه می‌کند ، فردی‌است که به لحاظ ذائقه بیشتر نوک می‌زند تا اینکه عمیق بخواند. به زبان معمول، پیتزاخور است، اهل چلوکباب و قرمه سبزی و آداب سفره به مفهوم متعارفش نیست. دوست دارد پشت میزش ساندویچش را بخورد.

بنابر این ما باید این خوراک را به‌گونه‌ای سامان دهیم که با طبع چنین فردی جفت و جور در بیاید. این فرد دیگر حوصله خواندن مقاله سه هزار کلمه‌ای را ندارد، مانیتور كامپیوتر هم برای این كار مناسب نیست، اشغال خط تلفن هم همین طور. بنابر این باید بسته‌های کوچکتر را بخواند. کنار دستش هم باید لینک و سابقه مطلب قرار دهید تااگر خواست سابقه و زمینه مطلب را دریابد. وگرنه چه کسی به ما گفته، مصاحبه در این فضا متفاوت است؛ این حرف‌ها اختراعات وطنی ماست.

●این كه می‌گویید به اسكن كردن مطلب از سوی مخاطب كمك شود، به معنای خلاصه‌نویسی‌است؟

خلاصه‌نویسی با این مسئله فرق دارد. اساساً ما باید خلاصه بنویسیم. در هر شکل از روزنامه‌نگاری. چه روزنامه‌نگاری کاغذی، چه روزنامه‌نگاری رادیو تلویزیونی و چه روزنامه‌نگاری ویدیویی و چه روزنامه‌نگاری سایبر. باید خلاصه کار کنیم چون تجربه نشان می‌دهد که انسان امروزی وقت خیلی زیادی برای خواندن مطالب نمی‌گذارد، ضمن اینکه ارتباط معکوسی بین حجم مطلب و میزان مخاطبان وجود دارد؛ هر چه به حجم مطلب اضافه می‌شود، از میزان مخاطبان کاسته می‌شود. امروز دیگر کسی رمان هشت جلدی نمی‌نویسد که ما توقع داشته باشیم روزنامه‌نگار بلند بنویسد.

ما همین امروز در روزنامه‌نگاری چاپی خود از امکان فوق‌العاده خوبی استفاده می‌کنیم که بر روی سبک نگارش‌مان تأثیر گذاشته‌است و آن عکس است. در دهه ۶۰ و ۷۰ تا این اندازه امکان استفاده از عکس فراهم نبود. نه از چنین تکنیک عکاسی برخوردار بودیم، نه این اندازه عکاس در اختیار داشتیم و نه کاغذ و چاپ با کیفیت داشتیم. آن موقع موضوع اصلی روزنامه‌نگاران ما برای گزارش توصیف بود و با قلم خود می‌خواستند فضا را خلق کنند، ولی امروز امکان عکس برای ما فراهم است.

امروز چه گزارشی را می‌توانیم در خصوص زلزله بم بنویسیم که گویاتر از عکس پدری باشد كه دو کودک مرده و ورم‌كرده خود را روی دوشش گذاشته و می‌رود تا آنها را دفن کند؟ چه مقاله‌ای بنویسیم که جای تصویر مادری را بگیرد كه در قبر نشسته و می‌گوید مرا با کودکم دفن کنید؟

عکس به مدد گزارش‌نویسی ما آمده‌است و گزارش‌نویسی ما دیگر نیازی به تصویرسازی بیش از اندازه ندارد. به جای آن به اطلاع دادن نیاز دارد. عده‌ای فردا همین حرف مرا پیراهن عثمان می‌کنند و می‌گویند نمک‌دوست به گزارش‌نویسی خیانت کرد! من چه تصویری شگفت‌انگیزتر از تصاویر فروریختن برجهای دو قلو می‌توانم به دنیا مخابره کنم. حالا من بنویسم: آفتاب بر فراز نیویورک تابیدن گرفته بود. عفریت مرگ ...!

عکس بر روی تکنیک نوشتن من هم تأثیر گذاشته‌است. این تأثیر تنها بروی روزنامه‌نگاری اینترنتی نیست. بر روزنامه‌نگاری کاغذی هم هست. من ادعا می‌کنم قهرمان اصلی روزنامه‌نگاری امروز جهان، خبر است، اطلاعات مربوط است. امروز مطلبی معنا دارد که اطلاعات مناسب برای فهم موضوع را در اختیار مخاطب قرار دهد. تصویر، صدا، اینفوگراف،‌ آنلاین بودن همه به ما کمک می‌کند که اطلاعات لازم را به راحت‌ترین و پر معناترین شکل در اختیار مخاطب قرار دهیم. به این معنا شیوه نگارش روزنامه‌نگاری در همه زمینه‌ها و چه کاغذی و چه رادیو تلوزیونی و چه آنلاین و ...تغییر کرده‌است.

آقای دکتر، من هنوز نتوانستم با این مسئله محتوا کنار بیایم. تا امروز شنیده بودم روزنامه‌نگار آنلاین به‌دلیل فرصت کمی که مخاطب برای مرور مطالب دارد، باید برخی تغییرات را در متن خبر ، تیتر و یا سبک نوشتاری آنها لحاظ کند، مثلا خبری را که به شکل هارد نوشته شده است در صورت امکان به شکل سافت‌نیوز تنظیم کند و...

جواد صبوحی

---