نیت یا عمل کدامیک بهتر است

در مقاله حاضر نویسنده به ارزیابی برتری نیت یا عمل مؤمن می پردازد و براساس حدیث معروف نبوی برتری و کمالیت نیت بر عمل شخص را به اثبات می رساند با هم آن را ازنظر می گذرانیم

در مقاله حاضر نویسنده به ارزیابی برتری نیت یا عمل مؤمن می پردازد و براساس حدیث معروف نبوی برتری و کمالیت نیت بر عمل شخص را به اثبات می رساند با هم آن را ازنظر می گذرانیم.

● نقش ایمان در ارزش گذاری

یکی ا زمسایلی که در میان مؤمنان مطرح می شود، مسایلی چون تقدم ایمان بر عمل و یا عمل بر ایمان و همچنین تقدم نیت بر عمل است. مراد از تقدم، ارزش و جایگاه و اهمیت آن است. به این معنا که اگر بخواهیم برای عمل و یا نیت، اولویت درجه یک و درجه دو قرار دهیم، آیا نیت اولویت درجه یک است یا آن که عمل در درجه نخست اولویت قرار می گیرد؟ ارزش کدام یک بیشتر از دیگری است.

هرچند که آموزه های قرآنی، ایمان و عمل صالح و نیز نیت و عمل را همتراز گرفته و ایمان بی عمل و عمل بی ایمان را بی ارزش دانسته و به هردو اصالت بخشیده است، ولی اگر بخواهیم یکی را مقدم بر دیگری قرار دهیم، کدام یک بر دیگری تقدم می یابد؟

در مجموع اگر بخواهیم ارزش گذاری داشته باشیم، ایمان و نیز نیت نقش کلیدی تر دارد. بر این اساس عمل نیک بی نیت و یا بی ایمان، شاید ارزش و اعتباری در میان مردم داشته باشد، ولی در حقیقت پشیزی نمی ارزد؛ زیرا آن چه به عمل، معنا و مفهوم می بخشد قصد و نیت شخص است که بازتابی از ایمان و عقاید اوست.بسیاری از مردم کارهایی انجام می دهند که نمی فهمند برای چه انجام می دهند؟ بنابراین شناخت واحساسی که از آن به «ایمان» تعبیر می شود، به این اعمال معنا و مفهوم واقعی می بخشد و اعتبار وارزش می دهد. پس آن چه مهم و ارزشی است، نیت و ایمان است.

● بهره مندی در ثواب

در برخی از آموزه های اسلامی و قرآنی این معنا مورد تأکید قرار گرفته است که اشخاص به سبب همگروی به موضوع و یا امری، در ثواب وعقاب آن شریک می شوند. از این رو، گفته اند اگر کسی آرزو داشته تا در کاری با دیگری شریک باشد، ثواب آن عمل برای او نوشته می شود.

این مسئله همانند مسئله «تشابهت قلوبهم» است که به سبب مشابهتی که در نیت و قلب میان افراد است همگروی پدید می آید و شخص را در جرگه آنان قرار می دهد. نمونه این در اعمال زشت، درباره پی کردن ناقه حضرت صالح(ع) آمده است. با آن که پی کننده آن یک نفر بود و همان یک نفر شتر را می کشد ولی همه در این جرم شریک دانسته شده و عقاب می شوند و خداوند می فرماید: فعقروها، همه آنان، شتر را پی کردند وکشتند.

تشابهت قلوبهم، موجب می شود تا انسان اگر نیت خیری داشته باشد در ثواب آن شریک شود و ثواب آن اعمال برای وی نوشته شود. با این همه می بایست توجه داشت، که این مشابهت و همانندی در تمامی جزئیات نیست. به این معنا که نمی توان تمامی پیامدها و آثار و برکات را برای دارنده نیت خیر و یا شر بار کرد، بلکه در برخی از امور از این همانندی بهره و یا زیان می برند.

آیت الله فاضل لنکرانی(ره) در جلسه خارج فقه و اصول خویش می فرمودند: این که گفته می شود اگر کسی مثلاً به حادثه ای چون زلزله بمیرد در حکم شهید است، منظور این نیست که در همه چیزها در حکم شهید است و نیازی به کفن نداشته باشد چنان که شهید نیازی ندارد، بلکه مراد آن است که چنین شخصی در ثواب شهید مشارکت دارد و همان ثواب شهیدان را می برد. بنابراین نمی توان گفت که نیت خیر و همراهی با گروهی، به معنای بهره مندی از همه آثار و ثواب ها و کارکردهای آن عمل باشد، به گونه ای که هیچ تمایز و فرقی میان عمل کننده ای که نیت خیر داشته با تنها نیت خیرکننده نداشته باشد؛ بلکه بی گمان کسی که کار خوبی را با نیت خوب انجام می دهد، در یک فرازی بلندتر و بهره های بیش تری از کسی قرار می گیرد که تنها نیت خیر داشته و عملی را انجام نداده و یا ناتوان از انجام آن به سبب شرایط و مقتضیات آن است.

بطور مثال انسان نیکوکاری عمل نیک و پسندیده ای انجام می دهد و شخص دیگر آرزو می کند که همانند او توفیق چنین عملی را داشته باشد، چنین شخصی قطعاً در ثواب آن کار نیکوکار سهیم است ولی اینطور نیست که از همه آثار و ثوابها و برکات آن عمل برخوردار گردد چرا که در اینصورت تفاوتی میان آن عمل کننده با این آرزو کننده نخواهد بود.

● برتری و کمالیت نیت بر عمل شخص

برخی با توجه به حدیث معتبر نبوی «نیه المومن خیر من عمله» گمان کرده اند که اصولا نیت برتر از عمل است. این مطلب بسیار غلط و نادرست است؛ زیرا اگر چه گفته شد نیت و ایمان مقدم و ارزشی تر از عمل صالح است، ولی این بدان معنا نیست که تنها نیت و ایمان کفایت می کند و ارزش و اعتبار آن از عمل کردن بهتر می باشد.

به سخن دیگر، گاه انسان کاری نیک انجام می دهد بی آن که نیتی و یا نیت نیک و قصد خیری داشته باشد، ولی گاه کاری نیک را با نیت و قصد خیر انجام می دهد. بی گمان نوع دوم ارزشی تر و برتر است. اما گاهی شخص، نیت و قصد خیری دارد ولی به عللی نمی تواند آن را انجام دهد و گاه دیگر تنها نیت خیر دارد و اصولا قصد عمل و انجام آن را ندارد؛ بی گمان این دومی اصلا ارزش و اعتباری ندارد و آن کسی ثواب می برد که نیت خیر داشته و یا حتی اقدام عملی نیز انجام داده ولی نتوانسته آن را به جا آورد.

مثلا شخصی که به قصد بجا آوردن نماز جماعت به مسجد می رود اما درمی یابد که امام نیامده و او باید بطور فرادی نماز خود را بگذارد، چنین شخصی ثواب کامل نماز جماعت را برده است زیرا برای انجام عمل نماز جماعت حرکت کرده و به مسجد آمده اما موفق به انجام آن عمل خیر نشده است و لذا حدیث معروف پیامبر(ص) نیه المومن خیر من عمله درباره او مصداق می یابد.

نکته دیگر آن که هر کسی می کوشد بهترین و کمال ترین کارهای نیک را انجام دهد و اصولا انسان های سالم می کوشند تا برترین ها و کمال ترین را داشته باشند ولی جهان مادی، مقتضیات و شرایطی را تحمیل می کند که نمی توان آن را چنان که هست به جا آورد.

بسیاری از طراحان و نقاشان و نویسندگان، بر این نکته تأکید دارند که آن چه در ذهنشان وجود داشت بسیار کامل تر و برتر از آن چه بود که به تصویر کشیده و انجام داده اند. این ها خود بیانگر آن است که همواره شرایط بیرونی انجام عمل سخت تر است و اصولا عالم ماده از ظرفیت بسیار کم تر و محدودتری نسبت به عالم معنا برخوردار می باشد. بنابراین انسان همواره در ذهن خویش عمل کامل و تمامی را در نظر دارد تا انجام دهد ولی شرایط بیرونی، اجازه تحقق کمالی آن را نمی دهد. از این رو گفته شده است: نیه المومن خیر من عمله؛ نیت مومن بهتر از خود عملش است. در این جا سخن از نسبت سنجی میان نیت شخص با عمل همان شخص است نه با عمل شخص دیگر. یعنی گفته نشده است نیه المومن خیر من العمل؛ نیت مؤمن برتر از عمل می باشد. بلکه گفته شده است که نیت مؤمن خیلی بهتر و برتر از عملی است که انجام می دهد، زیرا نیت در ذهن به قصد کمالی است ولی در خارج یا ناقص و همراه خطا و اشتباه است و یا اصولا به کمالی که در ذهن داشته تحقق نمی یابد. بنابراین همواره قصد و نیت درونی و ذهنی شخص مؤمن بهتر و کمالی تر از عمل خود همان مؤمن می باشد. بر این اساس ثواب و پیامدهای هر عمل نیک و صالح مؤمنی براساس نیت و قصد باطنی و ذهنی او داده می شود نه بر اساس خروجی و عمل بیرونی.

این در حقیقت همان معنای ارزش گذاری اسلام و آموزه های اسلامی بر شناخت و ایمان و نیت است؛ زیرا هر چه شناخت و ایمان و نیت شخص کامل تر باشد، تصویری که از عمل دارد کمالی تر می باشد و براساس آن، عمل وی نیز هر چند که از کمالی برخوردار نباشد داوری و ارزشگذاری می شود. بر این اساس باید گفت هر چه شناخت فرد کامل تر باشد نیت او کامل تر است و اعمال نیک هر چند به سبب عوامل بیرونی ناقص باشد، با این همه، پاداش و آثار کمالی خود را می گیرد.

صائب خلیلی