خزعل

یكی از مهمترین اقدامات رضاخان در فاصله زمانی نخست وزیری ـ آبان ۱۳۰۳ ـ تا انقراض سلسله قاجار ـ آبان ۱۳۰۴ـ, مبارزه وی با شیخ خزعل حاكم شورشی خوزستان بود

یكی از مهمترین اقدامات رضاخان در فاصله زمانی نخست‌وزیری ـ آبان ۱۳۰۳ ـ تا انقراض سلسله قاجار ـ آبان ۱۳۰۴ـ، مبارزه وی با شیخ خزعل حاكم شورشی خوزستان بود. او طی سه سال و نیم مسئولیت وزارت جنگ و رئیس‌الوزرا تجارب زیادی در سركوب شورشها و عصیانهای قومی اندوخته بود و توانسته بود حاكمیت دولت مركزی را به اكثر نقاط كشور بگستراند.

تنها منطقه خورستان بود كه هنوز از دایره حكومت مركزی بیرون مانده بود. دولت محلی شیخ خزعل در خوزستان كه قدرت خود را مرهون ضعف حكومت قاجار و حمایت انگلیس از وی بود، مظهر آخرین حاكمیت ملوك‌الطوایفی در ایران به شمار می‌رفت.

شیخ خزعل پسر حاجی جابرخان از طایفه بنی‌كعف عرب خوزستان، ملقب به «معزالسلطان» و «سردار اقدس» در ۱۲۷۷ش. به جای شیخ «مزعل» برادرش با حكم مظفر‌الدین شاه قاجار به حكومت موروثی خوزستان رسیده(۱) و وضع نیمه مستقلی داشت. او طبق موافقتنامه محرمانه‌ای كه در نوامبر ۱۹۱۴ با دولت انگلیس منعقد كرده بود، خود را تحت‌الحمایه آن دولت قرار داد. و محافظ تأسیسات نفت جنوب به شمار می‌رفت.

در ۹ تیر ۱۳۰۲ كنسول انگلستان در اهواز ـ جی. بی. بیل ـ طی نامه‌ای محرمانه به مأمور سیاسی انگلستان در بوشهر از او خواست برای حفظ حوزه‌های نفتی براساس تدابیر پیش‌بینی شده در نامه، با شیخ خزعل همكاری صمیمانه و تنگاتنگی به عمل آورد. (۲) «بیل» در شهریور ۱۳۰۲ در تلگرافی به خزعل، وی را «اعلیحضرت خزعل» لقب داده بود و علاوه بر این شیوخ حكومتهای عرب منطقه همه با او دوست بوده و قوای كافی نیز در اختیار او می‌گذاشتند. (۳)

خزعل در دوران جنگ بین‌المللی خدمات شایانی به ارتش دوازدهم انگلیس نموده بود و به هیچ وجه از دولت مركزی اطاعت نمی‌كرد.

سردار سپه، شیخ خزعل را به اطاعت خواند ولی او در جواب وی را غاصب نامید و اقدام به تأسیس كمیته‌ای به نام «قیام سعادت» به طرفداری از احمد شاه كرد. او با احمدشاه، بختیاریها و چند خان ناراضی لرستان تماس داشت و همه را به قیام برای دفاع از شاه قاجار فرا خواند. سردار سپه تصمیم گرفت برای مقابله با او شخصاً عازم خوزستان شود ولی «سرپرسی لورن» وزیر مختار انگلیس مدتی به عنوان میانجیگری مانع از این مسافرت شد و وقتی مشاهده كرد كه تصمیم سردار سپه تغییر ناپذیر است به دولت ایران اطلاع داد كه با خزعل قراردادی دارند كه از او در مقابل دولت ایران حمایت كنند و تقاضا كرد دولت از اعزام نیرو به خوزستان منصرف شود.

انگلیسی‌ها كه اصولاً سیاستشان در این موقع ایجاد یك دولت مقتدر و قوی در ایران بود كه بتواند از نفوذ كمونیسم به ایران و افغانستان و عراق و هند جلوگیری كند پس از دریافت قول گسترش فعالیت شركت نفت ایران و انگلیس، به اعتراض كتبی و شفاهی اكتفا كرده و دست از حمایت ظاهری خود از خزعل برداشتند. شیخ خزعل بدون مقاومت در اهواز تسلیم سردار سپه شد و ارتش ایران سراسر خوزستان را تصرف كرد.

رضاخان و نظامیانش وقتی وارد شهر اهواز شدند تفنگداران شیخ خزعل همه جا مستقر بودند ولی جرأت یا اجازه تیراندازی نداشتند. سردار سپه پس از ورود به شهر ـ آذر ۱۳۰۳ـ در قصر شیخ خزعل مسكن گزید و شیخ ضمن پذیرائی از او، طلب عفو كرد. رضاخان نیز علی‌الظاهر او را عفو كرد و سرتیپ فضل‌الله زاهدی را به فرماندهی نیروهای ارتش در خوزستان منصوب كرد. پس از فرونشاندن بحران در خوزستان، خزعل و فرزندانش به دستور رضاخان توسط مأموران فضل‌الله خان بازداشت و به تهران انتقال داده شدند. (اردیبهشت ۱۳۰۴)

رضاخان با مهار شورش خزعل تبلیغات ضد انگلیسی گسترده‌ای را نیز در ایران براه انداخت و از خود شخصیتی ضد انگلیسی در برابر مردم ترسیم كرد. این پدیده نیز از نظر انگلیسی‌ها رویكردی سیاستمدارانه و مقبول جلوه كرد و مقامات لندن كه بویژه شاهد بدنام شدن عوامل كودتای ۱۲۹۹ بخاطر وابستگی به بریتانیا بودند، از ژست ضدانگلیسی رضاخان در برخورد با شیخ خزعل خشنود شدند.

خزعل مدتی در زندان نظمیه بازداشت بود و سپس در ۱۴خرداد ۱۳۱۵ در ۷۵ سالگی در گذشت. گفته می‌شود وی در خانه خود توسط مأموران ركن‌الدین خان مختاری رئیس نظمیه رضاخان خفه شده است. (۴)

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ نقل می‌كنند خزعل با خدعه و نیرنگ، عامل قتل برادر و بسیاری دیگر از افراد خانواده خود بود و هدف این بود كه قدرتش بلامنازع شود. جواد شیخ‌الاسلامی، افزایش نفوذ روس و انگلیس در ایران عصر قاجار، انتشارات كیهان، ۱۳۷۹، ص ۳۴.

۲ـ دولت رضاشاه و نظام ایلی، احمد نقیب‌زاده، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹، ص ۱۶۱.

۳ـ دولت رضاشاه و نظام ایلی، همان.

۴ـ لغت‌نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، جلد ۶، ص ۸۵۶۷.