به دنبال گنج الهی

زبان دین از منضمات فلسفه دین است و اساس آن از تامل در معنی شناختی صفات الهی, تفاوت های درونی به وجود آمده است

زبان دین از منضمات فلسفه دین است و اساس آن از تامل در معنی شناختی صفات الهی، تفاوت های درونی به وجود آمده است. یکی از عمده ترین تئوری هایی که در باره زبان دین مطرح است، رمزی بودن آن است. بر این اساس، دین از راه رمزها می تواند مقصود خود را به طور مستقیم بیان نماید. همه رموز دینی، بیانگر یک امر قدسی هستند و فقط با توجه به آن، معنی می بایند و تنها در عرصه آن عمل می کنند. این امر قدسی، کانون نهایی است و انسان در برابر قدرتی که برای آن قائل است سر تعظیم فرود می آورد و بر همه علایق او برتری دارد. این امر قدسی ممکن است حقیقت متعالی باشد و ممکن است جای آن را مال، قدرت، عشق، شهوت، جاه و بت های عینی و ذهنی دیگر بگیرد. مشکل اساسی انسان، پیروی از مذاهب کاذب و یا برخورد کاذبانه با مذهب حق است. امر قدسی را هرچند تنها با زبان رمزی می توان فهماند، ولی خود امر قدسی را نمی توان با این زبان بیان کرد چون هر چیزی که متعلق به دلبستگی مطلق است، به عنوان خدا تلقی می شود و آن را فقط از راه نشانه می توان بیان کرد، چون قلمرو واقعیت محدودتر است و نمی توان آن را با امری محدود بیان کرد. در باره امر قدسی، تنها یک گزاره حقیقی و غیر نمادین می توان بیان کرد و آن، این است که خدا خود وجود است، چون اگر ما این گزاره را به معنای نمادین بگیریم، دچار دور باطل می شویم.

قرآن، طبیعت را آیه حق و جلوه او می داند، اما فقط نشانه می داند ـ نه بیش و نه کم ـ و مانع از آن می شود که انسان از سر عادت و به تدریج طریقت نشانه ها را از یاد برده و به موضعیت آن روی آورد. اصولاً خطر نشانگرایی این است که ممکن است انسان طریقت نشانه را از یاد برده و به موضوعیت آن پایبند شود. انسان مشرک و کافر در لسان قرآن به کسانی اطلاق می شود که بت پرستی پیشه کرده اند و از پر و بال گشودن و پرواز به فراسوی نقش ها وصورت ها و تندیس ها عاجز هستند. حکیم نظامی می گوید: چو ابراهیم بابت عشق می باز، ولی بتخانه را از بت بپرداز ، نظر بابت نهی صورت پرستی ، قدم بر بت نهی رفتی و رستی ، نموداری که از مه تا به ماهی است ، طلسمی بر سر گنج الهی است ، طلسم بسته را با رنج یابی ، چو بگشایی به زیرش گنج یابی. انسان با گذار از معبر نشانه ها و نشانه شناسی است که به فراسوی آنها ره می جوید. هر معرفت حقیقی از راه نفوذ به باطن امور و کشف محجوب فراهم می شود. همه ادیان الهی بر این باور هستند که عالم محسوس، تمام حقیقت نیست و در پس پرده ماده، حقایق معنی کلان قرار گرفته است. در این میان، اسلام با حذف هر گونه تصویرانگاری حقایق فوق طبیعی به بشر مدد می رساند تا کاملاً در مسیر شناخت درست حقایق ازلی گام بردارد و چنان که خود برای بیان این حقایق از زبان رمز استفاده کرده است، انسان نیز در بیان آنها از رمز کمک بگیرد. این درست ترین راه بیان آن حقایق است. چون رمزپردازی به علت شمول و قدرت و قابلیت عام، اطلاق و کاربرد آن، در حکم کلمه ای سحر انگیز است که با گفتن آن، درهای فرهنگ باز می شود.

شأن خدا، رمزگویی و تنزیل است و شأن بشر، رمز فهمی و تاویل هر پدیده مادی و غیر مادی، آیت و نشانه ای از حقیقتی والا و ازلی است. خدا، کلام و احکام خود را تا مرتبه ادراک بشری تنزیل کرده است. با این حال، کلام و احکام خدا ذوبطون است و هر انسانی، قومی و نسلی، بر اساس مرتبه ادراک خود، بطنی از بطون دین را در می یابد. حروف، واژگان، ارقام، آیات و قصص الهی، همه رموزی هستند که به صورت سمبلیک، معانی قدسی و باطنی مقاصد ماورایی و اسماء و صفات خدا را بیان می کنند و رخدادهایی را یادآور می شوند. بیشتر این رموز، هیچ قرینه صارفه ای ندارند و بیشتر این رموز، هیچ قرینه صارفه ای ندارند و انسان با تامل در این آیات و رموز، ذهن خود را صیقل داده، معانی را در آن متبلور می کند و به ابعاد روحانی خود بسط می دهد.

در واقع، دین مالامال از رمز است؛ چون دنیا پر از رمز است و آیه بدون موجودات، حاکی از نشانه بودن آنها برای خداو حقایق قوت طبیعی است. بنابر این، کشش رمزگرایی در طبیعت، نامحدود است و جهان طبیعت، جهان رمز و مثال است و بینش دین نسبت به عالم طبیعت و محسوسات، بینشی مبتنی بر رمز است. عالم حقیقت، عالم ملکوت است و عالم شهادت، عالم مجاز.، خداوند، عالم را خلق کرد تا خود شناخته شود. بنابراین عالم شهادت از یک سو آینده ملکوت و عالم حقیقت است واز سوی دیگر، مظهر تجلی صفات خداوند. در هر دو حال، جهانی رازمند و رمزآلود است. طبیعت، به عنوان کلام تکوینی، و دین به عنوان کلام تشریعی، آیینه حق هستند که از سوی او تنزیل یافته اند و انسان بر حسب میزان شعور خود، به کنه این رموز پی برده به تاویل آنها می نشیند و بر حسب جایگاه معنوی و معرفتی خود، به خودآگاهی دست می یابد. چنان که دگرگونی رمزها، تاویل نو می طلبد، رمزهای کهن دینی را نیز می توان در قالب های جدید تاویل کرد. حتی

داستان های نمادین، تمثیل، نشان ها، علایم و سمبل های کهن غیر دینی را می توان تاویل کرد و رازهای نهفته در آن را افشا نمود. اسلام، به نشانه ‌های دوره جاهلیت، معانی جدید داد و به عبارت دیگر، تاویل نو کرد. به همین دلیل، قرآن کریم به عنوان کلام تشریعی خدا، دارای زبان نمادین است و الفاظ آن همانند پلی، انسان را از سطح به عمق می برند. قرآن، به جز معنی ظاهری، دارای معانی باطنی و دست کم دارای هفت بطن است.

معانی باطنی قرآن به رویدادهای تاریخی یا نظام اجتماعی دوران نزول قرآن مربوط نمی شود و کسانی که با زبان وحی و رموز آن آشنا هستند و به مقام کشف و شهود می رسند، می توانند به معانی پی ببرند. اینکه خدا حقایقی را در قید الفاظ کشیده و در قالب احکام بیان کرده است برای این بوده که این حقایق جنبه مثالی دارند و در نفس واقع، حقایق بالاتر از آن هستند که در قالب الفاظ بگنجند. همین چگونگی، به انسان هنرمند و اندیشمند فرصت می دهد که قالب شکن باشد و هر بار به شیوه ای نو و ابداعی، بر حسب مقتضای حال و مقتضای زمان و مکان و زوایای گوناگون، به مطالعه کلام تکوینی و تشریعی بنشیند و هر گز از تامل در آن آیات خسته نشود. هر چه تامل او بیشتر شده، الهامات نوین به دل و جان او راه می باید. قصه های قرآنی، نمایشی از پیکار روح و ماده در انسان است و در واقع، بیان نمادین ضمیر آدمی است وعناصر سازنده باطن انسان را روشن می کند. هنر در معنی عام و فراگیر خود، برآیند آفریده های معنوی انسان و اساس آن در سرشت همه آدم ها نهفته است. بر اساس تحلیل واقع گرایان، هنر باید بازتاب واقعیت های جهان خارج بوده، از محتوا برخوردار باشد؛ ولی در مفهوم مدرن آن، هنر، واقعیتی جدای از واقعیت های تجربی، امری در حال گسسته شدن از جهان بیرون، شکننده سنت و احیاگر بدعت و مفهومی تناقض آمیز و جدلی است که تنها به طور سلبی تعریف

می شود؛ رویکردی نو که ارزش ذاتی را به نو بودن می دهد و با هر سنتی در ستیز است و بر هم زدن اندیشه های جا افتاده و عامه پسند را دنبال می کند و با درهم ریختن نشانه ‌های پیشین، نشانه ‌های نوین را با جفت و جور کردن و گردهم آوردن دوباره پدید می آورد. هنر مدرن توسط مخاطب تاویل و تفسیر می شود و بر حسب تعداد مخاطبین دوباره پدید می آید و برآیند آن، رهایی تماشاگر از مفاهیم آرمانی پیش ساخته و عرضه نگرش نو به جهان است.

نرگس محبی