پایان پادشاه

«سیاست در ایران» کتابی از جیمز آلبن بیل مطالعه یی است درباره فرآیندهای تغییر اجتماعی و نوسازی سیاسی از نظر روابط گروهی و طبقاتی در زمان پهلوی

«سیاست در ایران» کتابی از جیمز آلبن بیل مطالعه یی است درباره فرآیندهای تغییر اجتماعی و نوسازی سیاسی از نظر روابط گروهی و طبقاتی در زمان پهلوی. بیل با تاکید بر ظهور طبقه متوسط جدید و تحلیل بنیادین حول محور رابطه این طبقه با دیگر طبقات جامعه شکل بندی های گروهی و فرآیند تغییر اجتماعی و نوسازی سیاسی در روزگار پهلوی را مورد پژوهش قرار داده و به خوبی نشان می دهد که چگونه سیاست حفظ نظام پهلوی (انقلاب سفید) در نبود نهادهای مردمی و عقلانیت شکست می خورد. جیمز آلبن بیل از پژوهشگران سرشناس امریکایی است که به مدت ۱۸ سال (۱۹۸۶- ۱۹۶۸) به تدریس سیاست مقایسه یی در دانشگاه تگزاس اشتغال داشت و با حضورش در زمان انقلاب اسلامی در ایران تجربه یی گرانبها در زمینه مسائل ایران نیز به دست آورد. بیل از سال ۱۹۸۷ در کالج «ویلیام و ماری» در «ویلیامز برگ» کار خود را آغاز کرد و مدیریت مرکز مطالعات بین المللی «وندی اند امری رز» را عهده دار شد. تاکنون از وی در زمینه تحلیل روابط ایران و امریکا کتاب «عقاب و شیر» به رشته تحریر درآمده است.

در نخستین فصل که «ساختار اجتماعی ایرانی- اسلامی» نام دارد بیل با بررسی ساختار طبقاتی ساسانیان، ساختار طبقاتی ایرانی- اسلامی، روابط شخصی و ساختار طبقاتی مطالعه یی کامل روی شبکه سیاست صفویه و سیاست پهلوی به انجام می رساند.

مطالعات تکمیلی بیل در دومین فصل بیانگر این نکته است که روشنفکران ایرانی در دوره پهلوی قدرت سنتی حاکم بر جامعه ایران را نمی پذیرند، از آموزش مدرن برخوردارند یا در فرآیند کسب آن بودند، به مهارت های خاصی دست یافته اند، به درجات مختلف در معرض فلسفه ها، اندیشه ها و عقاید خارجی قرار دارند و تعصبی روی گذشته و مناسبات سنتی قدرت ندارند و بنا بر آمار با رشد خود می توانند در جبهه هایی روزبه روز افزایش یابنده به رویارویی با روابط پیشین بپردازند و برنامه های سنتی شاه را برای حفظ حکومت ناکام گذارند.

در سومین فصل کتاب هم بیل بر این باور است که هرچند سرکوب سیاسی پهلوی می کوشید با استفاده از ارعاب و تهدید، دانشجویان برانداز را ساکت کند اما دانشجوی برانداز ایرانی که نماینده بیگانه ترین، فرارترین و تهدیدکننده ترین نیروی طبقه متوسط جدید است با تهدید بیشتری، با گسستن روابط و مناسبات و پیوندهای قدرت سنتی توانست دیگر بافت های درهم تنیده، از جمله نظام سیاسی مرکزی را تحت تاثیر قرار دهد و از اینجاست که منازعه نخبگان سیاسی و شاه آغاز می شود و شکل های پیچیده تری به خود می گیرد و برنامه های پهلوی برای اعمال قدرت مرکزی را ناکام می گذارد.

در فصل چهارم بیل با نشان دادن فساد گسترده سیستم سلطنتی به ویژه در سطوح عالی حکومت پهلوی به تجربه بخشداران جدیدی اشاره می کند که توسط خود حکومت به کار گرفته شدند اما در نهایت با دلسردی از کارها کناره گرفتند.

پنجمین فصل کتاب هم به بررسی فن سالارانی اختصاص یافته که همانند هویدا به حکومت پیوستند اما در نهایت جز لفاظی توخالی کاری نکردند و هرچند شعار تغییر می دادند اما بازتولید مناسبات پوسیده سلطنتی را در دستور کار خود داشتند. بیل هوشمندانه در این بخش معتقد است شاه و فن سالاران جدید به زبان روابط جدید سخن گفتند اما در قالب روابط قدیم عمل کردند که این امر ظهور پیامدهای جدی ناخواسته یی را رقم زد. در فصل پایانی این کتاب که به «انقلاب سفید» پهلوی اختصاص دارد آمده است شاه اطلاعات منفعلانه در تمامی روابط دیگران در قبال خود و رقابت توازن یافته در دیگر تعاملات شخصی، گروهی و طبقاتی را طلب می کرد که در نهایت با افزایش فشار نخبگان سیاسی ناراضی در طبقه متوسط ناکام ماند.

جیمز بیل در این فصل می نویسد؛ آغاز انقلاب سفید در ایران نماینده تلاشی دراماتیک برای حفظ روابط سنتی قدرتی بود که نظام شبکه یی را انباشته ساخته بود. این مطلب به این دلیل درست است که این انقلاب راه حلی طبقاتی را در وضعیتی ارائه می کند که در آن روابط طبقاتی قرن هاست در میان چالش های خشونت بار دوام آورده است. با وجود ظهور و سقوط شاهان، قبیله ها و سلسله ها روابط طبقاتی در ایران شیعی در مقابل تغییر مقاومت کرده است.

با ظهور روشنفکران حرفه یی - دیوان سالار که مشخصه آن تعداد زیاد افرادی است که مخالف الگوهای موجود بودند، محافظان این الگوها مجبور شدند تاکتیک های اساساً متفاوتی اتخاذ کنند. با به وجود آمدن برنامه اصلاحات ارضی و نیز با فرستادن سپاهیان رفاه به روستاها، امید آن می رفت که نخبگان سیاسی که در مرکز نظام سیاسی قدیمی عمل می کردند بتوانند اتحادی با توده های روستایی برقرار سازند. توده های روستایی قرن ها طبق نظام شبکه یی قدیمی زندگی کرده بودند و به نظر می رسید حمایتی اساسی از این نظام به عمل آورند. مقصود از این سیاست، تضعیف اشرافیت زمیندار بود که تهدیدی مستمر علیه هر پادشاهی محسوب می شد. مهم تر اینکه تمایل بر این بود که کشاورزان را در مقابل طبقه متوسط حرفه یی که نماینده تهدیدی بنیادین علیه الگوهای سنتی بودند، تقویت کنند و نخبگان سیاسی از این رهگذر به خواست خود دست یافتند و توانستند موجودیت خود را حفظ کنند اما برنامه انقلاب سفید نیز دربردارنده پیامدهای ناخواسته گسترده یی است، بسیاری از این پیامدها در حال حاضر شروع به ظاهر شدن کرده اند حال آنکه پیامدهای دیگر احتمالات مهمی هستند که نیازمند تحلیل انتقادی اند.

با آغاز واقعی بسیاری از این برنامه های اصلاحی، نخبگان سیاسی ایران قدم در راهی بدون بازگشت گذاشتند. دستگاه اداری اصلاحات ارضی ضعیف و ناکافی بوده است و کمبود مدیران، متخصصان اقتصاد کشاورزی، مهندسان کشاورزی و نیروهای اداری باعث شده است برنامه به سمت مسیری غیرقابل کنترل منحرف شود. شبکه مهم تعاونی ها صرفاً روی کاغذ آمده است و ناظران و مدیران تعاونی بسیار اندک و کم تجربه هستند. در سال ۱۳۴۹ نظام بدیل شرکت های کشت و صنعت به صورت آزمایشی به اجرا گذاشته شد. در همان حال روستاییان تقاضاهای خود را افزایش داده و انتظارات جدیدی را مطرح کرده اند. برنامه سوادآموزی باعث شده است نوسوادان خواستار آموزش رسمی و حق شرکت در دبیرستان و هنرستان شوند. حضور پراکنده اما سراسری سپاه بهداشت باعث شده است روستاییان تقاضای پزشک، درمانگاه و بیمارستان کنند. به این ترتیب نه تنها بسیاری از این برنامه ها دارای نتایجی ناخواسته بوده اند بلکه مردمی که قرار بود از این برنامه ها منتفع شوند خواست های بیشتری را مطرح می سازند.

نخبگان سیاسی ایران در چنین وضعیتی نیازمند نیروی انسانی ماهر برای هدایت و کنترل نیروهایی هستند که به تازگی آزاد شده اند. تنها روشنفکران حرفه یی - دیوانسالار مایل به مشارکت و متعهد، از عهده این کار برمی آیند اما طبقه متوسط جدید تعهدی در قبال این برنامه ندارد زیرا بسیاری از اعضای آن از مشارکت در حفظ نظامی که علیه آنها کار می کند، سر باز زده اند. انقلاب سفید که خود بر اساس الگوهای سنتی به اجرا درآمده است یادآور باقی ماندن گذشته در سراسر جامعه است. براندازان و فن سالاران مطمئناً نسبت به پیوستن به چنین برنامه یی تردید دارند، حتی بند و بست چیانی که سمت هایی را در دستگاه اداری اصلاحات ارضی پذیرفته اند تعهدی در قبال وظایف موجود ندارند بلکه بیشتر سرگرم منازعه شخصی و خصوصی هستند که مشخصه نظام شبکه یی سنتی است.

یکی از جدی ترین دلالت های انقلاب سفید این است که می کوشد با الگوهای سنتی شخصی گرایی، پارتی بازی و تنش فراگیر اصلاحات موفقی به وجود آورد. نبود نهادها و عقلانیت باعث عدم امنیت و ناکارآمدی شده است که هم اکنون در جای جای روستاهای ایران مشاهده می شود. این امر باعث بیگانگی بسیاری از روستاییانی شده است که به آنها گفته شده بود قرار است زندگی جدیدی آغاز کنند اما در واقع خود را قربانیان کارگزاران دولتی می بینند. ولی حتی در جاهایی که برنامه اصلاحات قرین موفقیت بوده مشکلات جدیدی به وجود آمده است.

فرزندان روستاییان از طریق باسوادی و اصلاحات ارضی به ابزاری دست یافته اند که به آنها امکان می دهد بیشتر و به تعداد بیشتری به درون طبقه متوسط راه یابند. یکی از عمیق ترین پیامدهای ناخواسته انقلاب سفید، رشد شتابان طبقه متوسط حرفه یی است، این دقیقاً همان طبقه یی است که الگوهای سنتی را مورد تهدید قرار می دهد و دقیقاً همین طبقه است که باید این برنامه اصلاحات انفجاری را کنترل و هدایت کند، به این ترتیب معمایی که نخبگان سیاسی ایران با آن روبه رو هستند درست در ذات همان برنامه اصلاحاتی قرار دارند که آنها برای تقویت نظام سنتی به وجود آوردند؛ نخست اینکه نخبگان برای به اجرا درآوردن و کنترل اصلاحات، نیازمند مشارکت و تعهد همان طبقه یی هستند که آنها را تهدید می کند، دوم اینکه بسیاری از کشاورزانی که از این اصلاحات منتفع می شوند، به سمت طبقه متوسط حرفه یی در حال گسترش تحرک می یابند و در اینجاست که سطح جدیدی از انتقادات و تقاضاها پیدا می شود. جبر زمانه اجتناب ناپذیر بودن تفوق طبقه متوسط حرفه یی را آشکار می سازد. اینکه آیا این طبقه روابط جدیدی را به وجود می آورد یا برداشت خاص خود از نظام شبکه یی سنتی را می سازد، امری است که باید منتظر ماند و دید.

آخرین پیامد ناخواسته سیاست محمدرضاشاه و نخبگان سیاسی ایران به تلاش خاصی برای وارد کردن این طبقه جدید به درون شبکه قدیمی الگوهای قدرت مربوط می شود. تاثیر شکاف هایی را که درون طبقه متوسط حرفه یی به وجود آمده و تشدید شده است می توان پس از گذشت مدت زمانی طولانی از دستیابی این طبقه به قدرت سیاسی احساس کرد. در ادامه بیل آینده را در گرو نیروهای جدیدی می بیند که الگوی سیاسی پهلوی را ناکارآمد می دانند و به تغییرات گسترده می اندیشند.

جواد لگزیان