زنجیره عرضه ناب, چابك و تركیب آنها

رویكرد عرضه ناب به ما اهمیت كاهش تغییرات, بهبود جریان و در نتیجه كاهش نیاز به موجودی و ظرفیت اطمینان را نشان می دهد ولی با افزایش حساسیت بازار نسبت به مد و متعاقب آن عدم اطمینان تقاضا, زنجیره عرضه نیازمند مكان یابی استراتژیك موجودی و ظرفیت برای بهبود جریان است

تولید به صورت قراردادی یا پیمانی توسط تأمین كنندگان برون مرزی با هزینه‌های پایین، یك موضوع جذاب در عرصه اقتصاد جهانی است؛ ولی متأسفانه این تصمیمات، بدون توجه كافی به نیازمندیها، تقاضای بازار و سیستم تحویل مناسب انجام می‌شود كه معمولا نتایج نامطلوبی را به همراه دارد.

با توجه به اینكه محصولات به شیوه‌های مختلف و در بازارهای متفاوت رقابت می‌كنند، لذا سیستم های تحویل می‌بایستی با در نظر گرفتن كلیه جوانب طراحی ‌شوند. عرضه در مناطق اقتصادی از نظر هزینه، امتیازات قابل توجهی دارد ولی مشكل برقراری تعادل بین سطوح بالای موجودی در مقابل توانایی پاسخگویی كمتر، به صورت شدیدتری در این مناطق جلوه گر می شود. زمانی كه این شرایط با تقاضای ناپایدار و بازار غیر قابل اطمینان همراه باشد؛ برقراری تعادل به علت ریسك كهنگی(مازاد موجودی) یا كمبود، دشوارتر نیز می‌شود. به گفته «فیشر»، تمایز قائل شدن بین محصولات پایدار كه روی قیمت رقابت می كنند و محصولات خاص كه برسرعت عمل در پاسخ تأكید دارند بسیار ضروری است.

از همین رو، عرضه ناب ، با مفاهیم توانمند سازی جریان و حذف تغییرات ناخوشایند با عرضه چابك برای رفع نیاز روز افزون به پوشش تنوع و عدم اطمینان تقاضا،در راستای مقابله با مشكلات مطروحه فوق تركیب شده و رویكرد نوینی با عنوان ناب چابك (Leagile)را به وجود آورده اند كه مورد استفاده بسیاری از شركتهای موفق جهان واقع شده است.

موفقیت و شكست زنجیره عرضه در بازار در نهایت توسط مشتری یا مصرف كنندهٔ ‌نهایی تعیین می‌شود. رساندن كالای درست ،در قیمت و زمان مناسب به مصرف كننده ، نه تنها مهمترین عامل برای موفقیت رقابتی است بلكه نقش كلیدی در بقای یك نهاد تجاری دارد. بنابراین، در راستای برقراری یك استراتژی جدید زنجیره عرضه، رضایت مشتری و شناخت بازار عناصر حیاتی و ضروری در این عرصه هستند. تنها زمانی كه محدودیتهای بازار شناخته شده باشند، یك واحد می‌تواند به تهیه، استخراج و توسعهٔ استراتژی در جهت پوشش نیازهای زنجیره عرضه و در واقع مشتری نهایی اقدام كند.

شیوه‌ها و ایده‌های بهبود عملكرد زنجیره عرضه در تلاش جهت هماهنگی عرضه و تقاضا طراحی شده اند، بنابراین، به طور حتمی به كاهش هزینه‌ها و ارتقاء سطح رضایت مشتری به طور همزمان منجر می‌شوند. این مهم همیشه نیازمند كاهش هرچه بیشتر عدم اطمینان برای امكان پذیر ساختن پیش‌بینی صحیح تقاضای بالا دست بوده است. ولی گاهی اوقات حذف كامل عدم اطمینان از زنجیره عرضه به علت طبیعت و نوع محصول ناممكن است. اگر یك محصول بسیار وابسته به مد باشد، با توجه به طبیعت محصول تقاضای آن غیر قابل پیش‌بینی خواهد بود. بنابراین، زنجیره‌های عرضه خاص كه در چنین شرایطی عمل می‌كنند می‌بایست از استراتژی برخوردار باشند كه به آنها توانایی برقراری تعادل بین عرضه و تقاضا را بدهد.

شركتهایی كه با در نظر داشتن عدم اطمینان، استراتژی تجاری خود را طراحی می‌كنند، نتیجه این دوراندیشی خود را در قالب بهترین عملكرد در مقابل رقبایشان با رویكرد واكنشی خواهند دید. جالب است بدانید بخش عمده‌ای از عدم اطمینان در زنجیره عرضه توسط خود سیستم ایجاد، القا و توسط اثر «شلاق چرمی» شدیدتر نیز می‌شود. عدم اطمینان ناشی از خود سیستم، اغلب ناشی از استراتژی ها و روابطی است كه سیستم درگیر آنهاست؛ بنابراین، تحت كنترل مستقیم سیستم و مدیریت قرار دارند و لذا می‌توان بسیاری از نتایج نامساعد آنها را با تلاش زیاد كاهش داد. اگر این فاز از مسئولیت به خوبی برآورده شود زنجیره عرضه تنها با چالش عدم اطمینان موجود در بازار مواجه خواهد بود كه به خودی خود شرایط را بسیار ساده تر می‌كند.

بیش از۳۰ سال از زمانی كه اسكینر (Skiner) نظریه «موازنه طراحی مكانیكی» را جهت مدیریت پارامترهای متناقض تولید مطرح كرد می گذرد. هیچ كس نمی تواند یك هواپیمای مسافربری ۵۰۰ نفره با قابلیت فرود آمدن بر كشتی و شكستن دیوار صوتی طراحی كند؛ مشابه این حالت مقوله تولید است. متغیرهای هزینه، زمان، محدودیت های تكنولوژیك، رضایت مشتری و ... بر آنچه مدیریت در صدد انجام آن است اثر می گذارد. «استراتژی تولیدی» بایستی با آگاهی نسبی از این تضادها و لزوم انتخاب بین معیارهای رقابتی مانند سرعت، كارایی، كیفیت، هزینه و... و یا حالتهای تركیبی اتخاذ شود.

به بیان دیگر، زنجیره عرضه نیازمند پذیرش استراتژی است كه مناسب هر دو نوع محصولات آنها یعنی «خاص و بازاری» باشد. در این مقاله سعی بر آن است كه سه نوع از این استراتژی ها یعنی ناب، چابك و ناب چابك تشریح شود.

● محصولات خاص و بازاری

«فیشر» در مقاله معروف خود در سال ۱۹۹۷ رابطه نوع محصول، زنجیره عرضه و قابلیت پیش بینی برای تضمین اتخاذ رویكرد بهینه را به هنگام طراحی و توسعه استراتژی زنجیره عرضه در راستای تناسب بهتر عرضه و تقاضا، بسیار مهم و ضروری می‌داند. فیشر محصولات را به دو دستهٔ كلی خاص (مد) و بازاری (كالا) تقسیم بندی می‌كند.

دورهٔ عمر محصولات خاص كوتاه بوده و در عین حال عدم اطمینان زیادی در تقاضایشان وجود دارد. بنابراین، زنجیره عرضه را در معرض هر دو نوع ریسك كمبود و كهنگی (مازاد موجودی) قرار می‌دهند . یك نمونه محصولات خاص، لباسهای مد روز هستند. چالش عمده برای زنجیرهٔ عرضه درگیر با چنین محصولاتی، توسعه یك استراتژی برای بهبود تناسب عرضه و تقاضا و همچنین توانمندسازی كمپانی برای پاسخ سریعتر به نیاز بازار است.

محصولات بازاری مانند انواع كنسروها عمدهٔ خروجیهای یك واحد تولیدی هستند. این محصولات، دوره‌ زندگی طولانی و ثبات تقاضا دارند؛ زیرا كالاهایی جا افتاده در بازار با یك مدل شناخته شده مصرف هستند. در این مورد عامل عمدهٔ بقا و در واقع هدف اصلی ، كاهش هزینه‌هاست.

به گفته هیل (Hill) (۱۹۹۳)، تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین این دو گروه محصولات وجود دارد. از یك منظر مطابق جدول شماره یك، برای محصولات خاص عامل كافی موفقیت در بازار «فراهم بودن» است در حالی كه برای محصولات بازاری «قیمت» است. كیفیت و زمان تحویل، فاكتورهای لازم حضور در بازار برای هر دو نوع محصول هستند؛ درحالی كه قیمت و فراهم بودن به ترتیب عوامل لازم برای محصولات خاص وبازاری هستند. نكته ای كه جدول شماره یك بر آن تأكید دارد، این است كه زنجیره عرضه می‌بایستی عملكرد قابل قبولی در مورد هر دو دسته عوامل لازم و كافی رقابت و موفقیت داشته باشد.

از آنجا كه این دو دسته محصول به تقاضای دو بازار متفاوت پاسخ می‌دهند، طبیعتاً برای پاسخگویی، نیازمند به كارگیری رویكرد های متفاوتی هستند. تنها در صورت شناخت ویژگیهای محصول، نیازمندیهای بازار و چالشهای مدیریت است كه یك استراتژی برای تضمین عملكرد بهینه زنجیره عرضه قابل طراحی است. این هدف از طریق توسعه استراتژی هایی كه اثر عدم اطمینان ناشی از سیستم و متعاقب آن اثر شلاق چرمی را كاهش می‌دهند قابل دستیابی است.

● عرضه های ناب و چابك

مبدأ و منشأ مدیریت تولید به موقع (JIT) به سیستم تولید تویوتا (TPS)‌ در راستای حذف ضایعات و ناهماهنگی ها در زنجیره عرضه برمی‌گردد. اخیراً می توان از تولید و تفكر ناب برای حذف ضایعات در جهت بهبود عملكرد تجاری به طریق سودمندی بهره جست. تأكید بر حذف ضایعات و عوامل هدر رفتن منابع تا حد زیادی مرتبط با كاهش موجودی است كه توسط تحلیل «سنگ و كشتی» خیلی شفاف نشان داده می شود.

در این تحلیل همچنان كه موجودی (سطح آب) كم می شود، منابع ایجاد ضایعات (سنگها) در قالب دیركرد، تطابق كیفی ضعیف، آماده سازیهای طولانی، فرایندهای غیر قابل اطمینان و ... ظاهر می شوند. حذف این ضایعات باعث پائین آمدن سطح موجودی بدون اثر منفی در جریان مواد (كشتیها) می شود. ثابت شده كه مدیریت تولید به موقع به صورت همزمان خدمات مشتری و كارایی را با تمركز بر حذف موادها بهبود می بخشد؛ بدین صورت كه از طریق كاهش زمانهای آماده سازی، كنترل آماری فرایند، تعمیرات و نگهداری جامع بهره ور و... منابع تغییر و عدم قطعیت در داخل زنجیره عرضه و متعاقباً نیاز به موجودی برای حفظ جریان كاهش می‏یابد.

یك شیوه جایگزین برای تنظیم جریان مواد، سرمایه گذاری در ظرفیتهای بالقوه است. این گزینه از دیدگاه سنتی یا ناب به علت تضاد با مبانی تولید متمركز رد می شود؛ در حالی كه با كمی دقت نظر متوجه می شویم ظرفیت بالقوه منابع، یك مشخصه ضمنی تولید سلولی و از ملزومات انعطاف پذیری است و در واقع استفاده از ظرفیت اطمینان به جای موجودی احتیاطی یك اصل كارایی و بهبود در بخش خدمات است. در واقع برای طراحی یك سیستم تحویل كامل علاوه بر موارد فوق، مقابله با ناپایداری تقاضا نیز ضروری است؛ عرضه چابك كه بر پایه پاسخگویی سریع است در این مورد اثربخش عمل می كند به همین دلیل از آن به عنوان یك گزینه یا آلترناتیو در كنار عرضه ناب جهت تقویت استراتژی های زنجیره عرضه یاد می شود. عرضه چابك با محصولات خاص، نو و تقاضای غیر پایدار شناخته شده و بر تحویل دامنه وسیعی از محصولات با تقاضایی غیر مطمئن تمركز می كند. در جدول شماره دو تمایزهای شاخص بین این دو دسته عرضه بیان شده اند:

● ارتباط عرضه های ناب و چابك

در گذشته نه چندان دور خیلی از سازمانها، تفكر ناب را برای مدیریت و بهبود جایگاه رقابتی خود برگزیده بودند. بعد از آن نیز ایدهٔ تولیدی چابك به عنوان یك جایگزین برای شیوه ناب مورد توجه واقع شد. در بعضی از فاز بندی ها چابكی را قدم بعد از ناب بودن معرفی می كردند. این می‌تواند بدین معنا باشد كه به محض اینكه خصوصیات ناب حاصل شد، یك نهاد می‌تواند برای چابكی تلاش و برنامه‌ریزی كند. در ادامه این روند نیلور (Naylor) در سال ۱۹۹۹ تعاریف زیر را در ارتباط با عرضه چابك و ناب بیان كرد:

استفاده از دانش بازار و مفهوم شركت مجازی در راستای بهره برداری مناسب از فرصتهای پر سود در بازار پر نوسان؛ توسعه یك جریان ارزشی برای حذف كلیه ضایعات از جمله زمان و همچنین تضمین یك برنامه ریزی یكنواخت.

لازم به ذكر است، چیزی كه در تولید ناب به عنوان ضایعات انگاشته می شود ممكن است در تولید چابك عاملی مطلوب باشد. برای توضیح بهتر در این رابطه می توان به گفته «مك هاگ» در سال ۱۹۹۵ اشاره كرد كه می گوید: در تولید ناب مشتری محصولات خاصی را خریداری می كند در حالی كه در تولید چابك مشتری ظرفیتی را رزرو می كند كه در صورت تقاضا می بایستی در مدت زمان كوتاهی پاسخ داده شود.

با توجه به این توضیحات، محصولات بازاری، متناسب شرایط تولید و عرضه ناب هستند؛ چراكه تقاضا نسبتاً قابل پیش بینی و برنامه ریزی نیازمندیها كه از ملزومات این نوع زنجیره است امكان پذیر می شود. از سوی دیگر، محصولات خاص بیشتر مناسب محیط چابك هستند كه در آن تقاضای ناپایدار به عنوان یك ریسك تجاری، پذیرفته شده است. در چنین شرایطی یك رویكرد كلی و غیر تخصصی ممكن است مناسب نباشد. برای حل چنین مشكلاتی مفاهیم ناب و چابك با استفاده استراتژیك از مفهوم نقطه جدایش می توانند در قالب یك سیاست واحد با یكدیگر تركیب شوند.

منابع و مأخذ:

۱. R. Stratton, R.D.H. Warburton. The strategic integration of Agile and Lean supply. Int. J. production Economics ۸۵ (۲۰۰۳) ۱۸۳-۱۹۸

۲. Rachel Mason-Jones, Ben Naylor and Denis R. Towill. Lean, Agile or Leagile? Matching your supply chain to the marketplace. Int. J. PROD. RES , ۲۰۰۰, VOL.۳۸,NO.۱۷ , ۴۰۶۱-۴۰۷۰

۳. Rachel Mason-Jones, Ben Naylor and Denis R. Towill. Engineering the leagile supply chain. Int. J. Agile Management Systems(۲۰۰۰) ۵۴-۶۱

۴. The TOC Center, Inc. Current Reality Tree

میلاد جاسمی زرگانی: كارشناس ارشد واحد مدیریت توسعه شبكه بهره وری – سازمان ملی بهره وری ایران

سارا مینائیان: كارشناس معاونت سرمایه گذاریهای صنعتی – سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران

---