نگاهی به جغرافیای تاریخی گیلان

سفید رود پس از عبور از سلسله کوه های البرز در یک مجرای پیچ در پیچ در انتهای غربی ساحل جنوبی دریای خزر به آن دریا می ریزد و در این نقطه دلتایی دارای
باتلاق های نسبتا پهناور که سلسله …

سفید رود پس از عبور از سلسله کوه های البرز در یک مجرای پیچ در پیچ در انتهای غربی ساحل جنوبی دریای خزر به آن دریا می ریزد و در این نقطه دلتایی دارای

باتلاق های نسبتا پهناور که سلسله کوه های پوشیده از جنگل بر آن احاطه دارد، ایالت گیلان است که نویسندگان عرب زبان آن را جیل و جیلان می گفتند.

زمین های رسوبی دلتا را که جغرافی نویسان عرب به طور خاص جیلان می گفتند و وقتی می خواستند تمام ایالت گیلان را اراده کنند آن را به صیغه جمع «جیلانات» می نامیدند و این اسم گاهی شامل ولایات و نواحی کوهستانی هم می گردید.

در جنوب و غرب این ایالت آن قسمت از اقلیم جبال را که محاذی کوه های طالقان و طارم است بلاد دیلم و گاهی هم به صیغه جمع «دیلمان» می خواندند. این سرزمین در تاریخ از این جهت معروف شده که موطن اصلی آل بویه یا دیالمه است. که از سرکردگان آنها در قرن چهارم در بغداد و در دستگاه خلافت صاحب نفوذ و قدرت بودند. حاشیه باریک ساحلی و دامنه های کوهستانی که از جنوب غربی دریای خزر به طرف شمال کشیده شده و از طرف شرق مقابل آن دریا است سرزمین طالش خوانده می شود که یاقوت حموی آن را به شکل جمع «طلشان» یا «طالشان» ضبط کرده است. به طرف شرق در مرز طبرستان سلسله کوه روبنج قرار دارد و پشت آن ولایت کوهستانی متعلق به خاندان بزرگ قارن واقع است. که از روسای آنها در زمان باستان فرمانروای آن ناحیه وسیع بوده اند.

هنگامی که مقدسی در قرن چهارم کتاب خود را می نوشت یعنی زمانی که قدرت آل بویه در حد کمال بود تمام گیلان و ولایات کوهستانی که در مشرق گیلان و در امتداد سواحل دریای خزر قرار داشت یعنی طبرستان و گرگان و قومس جزء ایالت دیلم بود ولی بعد ها این نواحی از هم تفکیک شده و رفته رفته اسم دیلم نیز از زبان ها افتاد و نام زمین های دلتای سفید رود که جیلان باشد بر تمام ناحیه مجاور اطلاق گردید در حالی که در واقع جیلان اراضی ساحلی و دیلم کوهپایه مشرف بر آن اراضی ساحلی است اما هر یک از این دو نام هم گاهی بر تمام سرزمینی که در جنوب غربی دریای خزر واقع بود اطلاق می گردید.

کرسی بلاد دیلم رودبار نام داشته است هر چند اکنون نام رودبار استفاده می شود ولی محل دقیق و قدیمی رودبار اکنون مشخص نیست. در قرن هشتم به گفته حمد الله مستوفی لاهیجان و فومن دارالملک جیلانات بود.

ابو الفدا نیز لاهیجان را نام برده می گوید در خاور دهانه سفید رود است. کوتم در این ناحیه نزدیکتر به دهانه سفید رود، بندری بوده برای کشتی هایی که از نقاط دور دست به دریای خزر می آمدند. یاقوت و ابوالفدا هر دو نقل کرده اند که کوتم در قرن هشتم بندر تجارتی پر رونقی بوده و تا خود دریا یک روز مسافت داشته است. شهر فومن و ولایت آن، واقع در غرب سفید رود، از ساحل دورتر می باشد. و بزرگترین ناحیه کوهستانی دیلم به شمار می رفته است.

اما از رشت که مرکز کنونی گیلان است کمتر در تواریخ قدیم و کتب جغرافیای اوایل دوران ایرانی ـ اسلامی نام برده شده است. حمدالله مستوفی از جمله قدیمیترین جغرافی نویسانی است که از رشت نام برده است در حالی که جغرافی نویسان عرب زبان حتی نام رشت را هم در نوشتجات خود ذکر نکرده اند. مستوفی در مورد رشت نوشته است: «رشت از اقلیم چهارم، هوایش به غایت گرم و متعفن است.» بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان قدیم تولم را که اکنون در سمت غرب رشت واقع است به عنوان کرسی گیلان ذکر کرده اند.

ساناز علیمحمدی