مهدویت و مذاهب اسلامی مشتركات و تفاوتها

پیروان مذاهب مختلف اسلامی با همه اختلاف هایی كه در زمینه های دیگر اعتقادی با یكدیگر دارند, در این مسئله متحدند كه آینده بشریت و امّت بزرگ اسلامی, سرانجام به حكومت جهانی مهدی موعود منتهی خواهد شد

مهدویت و مذاهب اسلامی (مشتركات و تفاوتها) در مقاله یاد شده نخست به دوازده مورد از مشتركات پیروان مذاهب اسلامی در مسئله مهدویت اشاره شده است.

بدنبال آن هفت مورد از نقاط افتراق مذاهب در مسئله مهدویت مورد بحث قرار گرفته است. از جمله نقاط مهم افتراق، نوعی بودن یا شخصی بودن مسئله مهدویت است. این بحث به دلیل اهمیت آن یا تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار گرفته، و دلایل هر دو گروه، یعنی هم دلایل طرفداران مهدویت شخصی، و هم دلیل طرفداران مهدویت نوعی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.

و سرانجام با بیان هشت دلیل، نظریه مهدویت نوعی نقد، و نظریه مهدویت شخصی به اثبات رسیده است.

پیروان مذاهب مختلف اسلامی با همه اختلاف‏هایی كه در زمینه‏های دیگر اعتقادی با یكدیگر دارند، در این مسئله متحدند كه آینده بشریت و امّت بزرگ اسلامی، سرانجام به حكومت جهانی مهدی موعود منتهی خواهد شد. آنان با وجود این كه در كلیات مسئله مهدویت با هم مشتركند، در جزئیات این مسئله میانشان اختلاف نظر وجود دارد. این قضیه به مذاهب گوناگون محدود نشده، بلكه گاه در میان پیروان یك مذهب نیز این تفاوت‏ها به چشم می‏خورد.

تنها مذهبی كه از این درگیری بركنار مانده و میان پیروان آن در مسایل مهدویت اختلاف چندانی دیده نمی‏شود، مذهب شیعه دوازده امامی است. در این نوشتار نظر خوانندگان گرامی را به مواردی از مشتركات و تفاوت‏های مذاهب اسلامی در مسئله مهدویت جلب می‏كنم.

● نقاط اشتراك:

▪ پیروان مذاهب اسلامی در زمینه مهدویت در چند اصل دارای وحدت نظرند:

۱) مهدی هم نام پیامبر:

نام مهدی همانند نام مبارك پیامبر اكرم (صلی اللّه علیه و آله) است.

لا تقوم الساعَهُٔ حتی یلی رَجُل من اهل بیتی یواطی‏ء اسمه اسمی(۱)

قیامت به پا نخواهد شد تا آن كه مردی از اهل بیت من فرا رسد كه نام او همانند نام من است.

۲) مهدی از اهل بیت است:

به تصریح احادیث رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله) مهدی از اهل بیت آن حضرت است.

لو لم یبق من الدهر الاّ یوم لبعث اللّه رجلاً من اهل بیتی یملأها عدلاً كما ملئت جورا(۲)

اگر باقی نماند از جهان جز یك روز، به طور حتم خداوند مردی از اهل بیت مرا برمی‏انگیزد تا جهان را از عدل پُر سازد همان گونه كه از ظلم پُر شده باشد.

۳) مهدی فرزند فاطمه (علیها السلام):

«المهدی حق و هو من ولد فاطمه؛(۳) مهدی حق است و او از فرزندان فاطمه است».

۴) قیام ناگهانی و پیروزی سریع:

مقدمات قیام مهدی به سرعت فراهم می‏شود و پیروزی او سریع خواهد بود.

المهدی منّا اهل البیت، یصلحه اللّه فی لیلهٔ.(۴)

مهدی از ما اهل بیت است. خداوند مقدمات قیام و پیروزی او را در مدت كوتاهی فراهم خواهد كرد.

) فزونی ستم پیش از قیام مهدی:

پیش از قیام مهدی، جهان را نابرابری و ستم فرا خواهد گرفت؛

لا تقوم الساعهٔ حتی تمتلی‏ء الارض ظلما و عدوانا، ثم یخرج رجل من عترتی....(۵)

قیامت به پا نمی‏گردد تا آن كه زمین از ستم و تجاوز پر شود. سپس مردی از عترت من قیام می‏كند...

۶) قیام دادگستر:

امام مهدی با قیام خود عدالت را در سراسر جهان حاكم خواهد ساخت.

... فیملأ الارض قسطا و عدلاً...؛(۶) ... سپس زمین را از عدل و داد پر می‏سازد.

۷) عُمران و آبادانی در عصر حكومت مهدی:

... فیبعث اللّه رجلاً من عترتی من اهل بیتی فیملأ به الارض قسطا... یرضی عنه ساكن السماء و ساكن الارض، لاتدع السماء من قطرها شیئا الا صبتّهُ مدرارا و لاتدع الارض من مائها شیئا الا اخرجتهُ، حتی تتمنی الاحیاء الاموات....(۷)

... پس خداوند مردی از اهل بیتم را بر می‏انگیزد و جهان را بدست او از عدل و داد پُر می‏سازد.... چنان كه ساكنان آسمان و زمین از او راضی می‏شوند. آسمان قطرات باران را پی در پی بر زمین می‏ریزد و زمین آب‏های نهفته در خود را بیرون می‏سازد، چنان كه زنده‏ها آرزو می‏كنند كه مردگان زنده شوند....

۸) نمونه كامل مردم سالاری دینی:

در احادیث رسول خدا آمده است كه مهدی در حكومت خود رضایت خاطر مردم را جلب می‏كند؛ به گونه‏ای كه نه تنها ساكنان زمین، بلكه اهل آسمان نیز از حكومت او رضایت خواهند داشت؛ «... یرضی بخلافته اهل السماء و اهل الارض...».(۸)

۹) فزونی نعمت:

«یخرج رجل من امتی یعمل بسنتی، ینزل اللّه له البركهٔ من السماء، و تخرج له الارض بركتها....(۹)

مردی از امتم قیام نموده و بر اساس سنت من عمل می‏كند. خداوند بركات خود را از آسمان بر او فرو می‏فرستد و زمین بركات خود را برای او خارج می‏سازد.

تنعم امتّی فی زمن المهدی نعمهٔ لم ینعموا مثلها قطّ....(۱۰)

و امتم در عصر حكومت مهدی از نعمت‏هایی بهره‏مند می‏شود كه پیش از آن هرگز از چنان نعمت‏هایی برخوردار نبوده است.

۱۰) بخشش‏های بی‏شمار:

یخرج فی آخر الزمان خلیفهٔ یعطی المال بغیر عدد.(۱۱)

در آخر الزمان خلیفه‏ای قیام می‏كند كه اموال را بدون آن كه بشمارد، می‏بخشد.

۱۱) مقتدای مسیح:

فرود آمدن مسیح و نماز گذاردن وی پشت سر مهدی (علیه السلام) رخدادی است كه مذاهب اسلامی بر آن اتفاق نظر دارند.

«منّا الذی یصلّی عیسی بن مریم خلفَهُ؛(۱۲) از ماست كسی كه عیسی بن مریم پشت سر او نماز می‏گذارد».

۱۲) مكان بیعت:

با مهدی در كنار خانه كعبه، میان ركن و مقام بیعت خواهد شد؛ «یُبایَع المهدی بین الركن و المقام...».(۱۳)

● نقاط افتراق:

▪ نمونه هایی از اختلافات مذاهب در مسئله مورد نظر این گونه است:

۱) شخصی یا نوعی بودن مهدی:

یعنی شخصیتی معین و شناخته شده است یا شخصیتی غیر معین و ناشناخته كه با این نام و اوصاف خواهد آمد، در میان دانشمندان اهل سنت اختلاف است. بسیاری از آنان مهدویت را نوعی دانسته و گفته‏اند: پس از این در آخرالزمان، در زمانی نامشخص، فردی نامعیّن، از پدر و مادری ناشناخته، با این نام و اوصاف متولد خواهد شد و انجام وظیفه خواهد كرد.(۱۴)

شماری از آنان نیز همانند شیعه امامیه مهدی را شخصی؛ یعنی فردی شناخته شده و معین می‏دانند و معتقدند او پیش از این متولد شده و همكنون به زندگی خود ادامه می‏دهد.

از جمله‏اند: مسعودی(۱۵)، محی‏الدین عربی(۱۶)، ابن طلحه شافعی(۱۷)، سبط ابن جوزی(۱۸)، گنجی شافعی،(۱۹) ابراهیم بن محمد جوینی شافعی(۲۰)، ابن صباغ مالكی(۲۱)، عبدالوهاب شعرانی(۲۲)، قرمانی حنفی(۲۳)، و حنفی قندوزی(۲۴).

۲) ولادت:

در ولادت حضرت مهدی میان اهل سنت اختلاف است. بسیاری از آنان بر این باورند كه مهدی هنوز متولد نشده است، بلكه در آخرالزمان زاده می‏شود و رسالت الهی خویش را به انجام خواهد رسانید.(۲۵)

شماری از آنان نیز همانند شیعه امامیه معتقدند كه مهدی (عج) متولد شده و به زندگی خود ادامه می‏دهد تا روزگار قیامش فرا رسد. (اندكی پیش، از برخی از آنان یاد شد).

۳) سال ولادت:

در سال ولادت حضرت مهدی (علیه السلام) میان آن دسته از دانشمندان اهل سنت كه ولادت مهدی را پذیرفته‏اند، اختلاف‏هایی روی داده است. بسیاری از آنان همانند دانشمندان شیعه امامیه، سال ولادت حضرت را ۲۵۵ ه دانسته‏اند. مانند:

مسعودی(۲۶)، ابن اثیر(۲۷)، ابن عربی(۲۸)، سبط ابن جوذی حنفی(۲۹)، صلاح الدین صفدی(۳۰)، ابن صباغ مالكی(۳۱)، ابن طولون دمشقی(۳۲)، ابن حجر مكی(۳۳)، ابن عماد حنبلی(۳۴)، محمد امین بغدادی(۳۵)، برخی نیز ولادت وی را در سال ۲۵۸ هـ دانسته‏اند. مانند: عبداللّه بن محمد مفارقی(۳۶)، ابن طلحه شافعی(۳۷)، دیار بكری(۳۸) و....

۴) ماه ولادت:

ماه ولادت مهدی موعود نیز نزد معتقدان به ولادت آن حضرت تا حدودی مورد اختلاف واقع شده است.

برخی ولادت حضرت را در نهم ربیع‏الاول دانسته‏اند. مانند عبداللّه بن محمد مفارقی(۳۹).

شماری ولادت وی را در بیست و سوم رمضان دانسته‏اند، مانند: ابن طلحه شافعی(۴۰) و دیاربكری(۴۱).

ولی بیش‏تر معتقدان به ولادت از میان دانشمندان اهل سنت، همانند دانشمندان شیعه، ولادت آن حضرت را در ماه شعبان دانسته‏اند.

۵) روز ولادت:

روز ولادت پیشوای موعود نیز مورد اختلاف است. اكثر قریب باتفاق معتقدانِ به ولادت مهدی از پیروان مذاهب مختلف، روز ولادت آن حضرت را روز نیمه شعبان دانسته‏اند. شماری نیز، هشتم شعبان، بیست و سوم رمضان، و نهم ربیع‏الاول را روز ولادت گفته‏اند.

۶) پدران مهدی:

در این كه مهدی از نسل كدامیك از فرزندان علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام اللّه علیها) است (حسن (علیه‏السلام) یا حسین (علیه‏السلام)) میان اهل سنت اختلاف است. برخی آن حضرت را از نسل امام حسن (علیه السلام)(۴۲) و بسیاری از نسل امام حسین (علیه السلام)(۴۳) دانسته‏اند.

در این گیرودار برخی از طرفداران دودمان عباسی نیز با جعل احادیثی كوشیده‏اند چنین وانمود كنند كه مهدی از نسل عباس است.(۴۴)

۷) نام پدر مهدی:

درباره نام پدر حضرت مهدی نیز اختلاف وجود دارد. شماری از دانشمندان سنی، همانند عالمان شیعه امامیه، نام پدر مهدی را «حسن» و آن حضرت را فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام) دانسته‏اند.(۴۵) برخی نیز بر اساس زایده‏ای كه در یك حدیث(۴۶) وجود دارد، نام پدر آن حضرت را همانند نام پدر رسول اكرم (صلی اللّه علیه و آله) «عبداللّه» دانسته‏اند.(۴۷)

دانشمندان شیعه امامیه در همه موارد گذشته متحد و هماهنگ بدون هیچ اختلافی از عصر ولادت حضرت تا كنون همین یك نظر را بیان كرده‏اند. اینان مهدویت را شخصی، مهدی را از نسل حسین (علیه السلام) و فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام)، سال تولد او را ۲۵۵ هـ، ماه تولد را شعبان و روز تولد را پانزدهم شعبان دانسته‏اند.(۴۸)

غلامحسین زینلی

۱. مسند احمد ۱/۳۷۶؛ مسند بزار ۱/۲۸۱؛ سنن ترمذی ۴/۵۰۵، باب ۵۲؛ معجم كبیر طبرانی ۱۰/۱۶۵؛ تاریخ بغداد، خطیب ۴/۳۸۸؛ الحاوی للفتاوی ۲/۵۹؛ غیبهٔ الطوسی ص ۱۱۳؛ كشف الغمهٔ ۳/۲۲۸؛ بحار ۵۱/۷۵.

۲. مسند احمد ۱/۹۹؛ مسند بزار ۱/۱۰۴؛ جامع الاصول، ابن اثیر ۱۱/۴۹؛ سنن ابی داود ۴/۱۰۷؛ دارالمنثور ۶/۵۸؛ مستدرك حاكم ۴/۵۵۷؛ تاریخ بخاری ۳/۳۴۶؛ مجمع البیان ۷/۶۷.

۳. تاریخ بخاری ۳/۳۴۶؛ سنن ابی داود، كتاب المهدی، ۴/۱۰۷؛ سنن ابن ماجه ۲/۱۳۶۸؛ معجم كبیر طبرانی ۲۳/۲۶۷؛ مستدرك حاكم ۴/۵۵۷؛ الصواعق المحرقه ص ۱۶۳؛ غیبت طوسی ص ۱۱۴؛ مجمع البیان ۷/۶۷.

۴. مسند احمد ۱/۸۴؛ تاریخ بخاری ۱/۳۱۷؛ سنن ابن ماجه ۲/۱۳۶۷؛ مسند ابو یعلی ۱/۳۵۹؛ كمال الدین ۱/۱۵۲؛ دلائل الامامه، طبری ۲۴۷؛ كشف الغمهٔ، اربَلی ۳/۲۶۷.

۵. مسند احمد ۳/۳۶؛ مسند ابویعلی ۲/۲۷۴؛ مستدرك حاكم ۴/۵۵۷؛ دلائل الامامه ص ۲۴۹، منتخب الاثر ص ۱۴۸؛ كشف الغمه ۳/۲۵۸.

۶. مسند احمد ۳/۲۸؛ مستدرك حاكم ۴/۵۵۸؛ كشف الغمه ۳/۲۵۸؛ بشارهٔ المصطفی ص ۲۵۰.

۷. مصنف عبدالرزاق ۱۱/۳۷۱؛ مستدرك حاكم ۴/۴۶۵؛ شرح مقاصد ۱/۳۰۷؛ الحاوی للفتاوی ۲/۶۵؛ اثبات الهداه ۳/۶۰۸؛ بحار ۵۱/۱۰۴؛ مجمع الزوائد ۷/۳۱۷.

۸. ذخائر العقبی ص ۱۳۴، لسان المیزان ۵/۲۳، جامع الصغیر سیوطی ۲/۶۷۲، الصواعق المحرقه ص ۱۶۴؛ فیض القدیر: مناوی ۶/۲۷۹، نورالابصار ص ۱۸۷، كشف الغمه ۳/۲۵۹.

۹. مجمع الزوائد ۷/۳۱۷؛ الحاوی للفتاوی ۲/۶۲؛ البرهان، متقی هندی ص ۱۶۴؛ كشف الغمه ۳/۲۶۲؛ اثبات الهداهٔ ۳/۵۹۵؛ بحار ۵۱/۸۲؛ القول المختصر ص ۵.

۱۰. همان.

۱۱. مسند احمد ۳، ۵ ،۳۸ ، ۴۸، ۴۹، ۶۰، ۹۸، ۳۱۷، ۳۳۳؛ صحیح مسلم ۴/۲۲۳۴؛ و ۲۲۳۵؛ مسند ابو یعلی ۲/۴۲۱؛ مستدرك حاكم ۴/۴۵۴؛ دلائل‏النبوهٔ بیهقی ۶/۳۳۰؛ امالی طوسی ۲/۱۲۶، كشف الغمه ۳/۲۷۲؛ اثبات الهداهٔ ۳/۵۱۸؛ بحار ۲۸/۱۸.

۱۲. الحاوی للفتاوی، سیوطی ۲/۶۵؛ جامع الصغیر ۲/۵۴۶؛ كنزالعمال ۱۴/۲۶۴؛ ینابیع الموده ص ۱۸۷؛ فیض القدیر ۶/۱۷؛ كشف‏الغمهٔ ۳/۲۶۴؛ اثبات الهداهٔ ۳/۵۹۶؛ بحار ۵۱/۸۴.

۱۳. القول المختصر، ابن حجر ص ۱۹؛ مسند ابی داود طیالسی، ص ۳۱۲، ۳۱۳؛ مستدرك حاكم ۴/۴۵۲؛ مسند احمد ۶/۳۱۶؛ سنن ابی داود ۴/۱۰۷؛ مجمع الزوائد ۷/۳۱۴؛ دارالمنثور ۵/۲۵۱؛ عون المعیود ۱۱۳۰، ص ۳۷۵؛ كشف الغمه ۳/۲۶۹؛ غیبت طوسی ص ۲۷۴.

۱۴. المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث و الآثار الصحیحه ج ۱ ص ۱۳، عبدالعظیم بستوی.

۱۵. اثبات الوصیه ص ۲۷۲.

۱۶. الیواقیت و الجواهر، عبدالوهاب شعرانی ۲/۱۴۳.

۱۷. مطالب السؤل فی مناقب الرسول ۲/۱۵۲.

۱۸. تذكرهٔ الخواص، ص ۳۲۵، بیروت ۱۴۰۱.

۱۹. البیان فی اخبار صاحب الزمان ص ۱۴۸.

۲۰. فرائد السمطین، ۲/۳۳۷، بیروت، ۱۴۰۰ هـ.

۲۱. الفصول المهمه ص ۲۸۸، مؤسسه اعلمی، بیروت.

۲۲. الیواقیت و الجواهر، ۲/۵۶۱.

۲۳. اخبار الدُول ص ۳۵۳ و ۳۵۴، فصل ۱۱.

۲۴. ینابیع المودهٔ، ج ۳ ص ۱۱۴، باب ۷۹.

۲۵. الاحادیث الوارده فی المهدی فی میزان الجرح و التعدیل، عبدالعظیم بستوی، ۱/۶۰.

۲۶. مروج الذهب، ۴/۱۹۹.

۲۷. الكامل فی التاریخ، ۷/۲۷۴.

۲۸. الیواقیت و الجواهر، ۲/۱۴۳.

۲۹. تذكرهٔ الخواص، ص ۳۲۵.

۳۰. الوافی بالوفیات، ۲/۳۳۶.

۳۱. الفصول المهمه، ص ۲۸۸.

۳۲. الائمهٔ الاثنا عشر، ص ۱۱۷.

۳۳. الصواعق المحرقه، ص ۲۰۷ و ۲۰۸.

۳۴. شذرات الذهب، ۲/۱۴۱.

۳۵. سبائك الذهب، ص ۳۴۶.

۳۶. وفیات الاعیان، ۲/۳۱۷.

۳۷. مطالب السؤل، ۲/۱۵۲.

۳۸. تاریخ الخمیس، ۲/۲۸۸.

۳۹. وفیات الاعیّان، ۲/۳۱۷.

۴۰. مطالب السؤل، ۲/۱۵۳.

۴۱. تاریخ الخمیس، ۲/۲۸۸.

۴۲. الملاحم و الفتن، ابن كثیر، ۱/۳۰؛ منهاج السنته ۲/۱۳۲؛ عقیده اهل السنته و الاثر، سمهودی ص ۱۴۴.

۴۳. الیواقیت و الجواهر، شعرانی ج ۲، ص ۵۶۲ چاپ بیروت، تذكرهٔ الخواص ص ۳۲۵؛ فرائد السمطین ۲/۳۲۵ ـ ۳۲۶؛ ذخائر العقبی ص ۱۳۶ و ۱۳۷؛ القول المختصر ابن حجر ص ۷؛ سیره حلبی ۱/۱۹۳؛ كشف الغمه ۳/۲۵۹؛ الفصول المهمه ص ۲۹۵؛ دلائل الامامه، طبری ص ۲۳۴؛ البیان فی اخبار صاحب الزمان، گنجی شافعی ص ۱۱۹.

۴۴. تاریخ بغداد، ۱/۶۳؛ تاریخ دمشق، ۴/۱۷۸ ـ ۱۷۹؛ مجمع الزوائد ۵/۱۸۷؛ تهذیب تاریخ دمشق ۷/۲۳۶؛ میزان الاعتدال ۱/۸۹؛ الفتن، ابن حماد، ص ۱۱۰؛ مستدرك حاكم، ۴/۵۱۴، دلائل‏النبوهٔ بیهقی، ۶/۵۱۳.

۴۵. محی‏الدین ابن عربی و عبدالوهاب شعرانی حنفی، الیواقیت و الجواهر ج ۲، ص ۵۶۲، ینابیع الموده ج ۳، ص ۱۶۶ باب ۹۴؛ تذكرهٔ الخواص ص ۳۲۵؛ اخبار الدول، قرمانی، ص ۳۵۳ و ۳۵۴.

۴۶. در یكی از احادیثی كه ابی داود در سنن خود نقل كرده، آمده است:

عن النبی (صلی اللّه علیه و آله) انه قال: لو لم یبق من الدنیا الایوم لطوه اللّه ذلك الیوم حتی یبعث اللّه رجلاً منّی او من اهل بیتی یواطی‏ء اسمه اسمی «و اسم ابیه اسم ابی» یملأ الارض قسطا و عدلاً كما ملئت ظلما و جورا. (سنن ابی داود كتاب المهدی) حدیث بالا از راه‏های مختلفی نقل شده است. در بیش‏تر نقل‏های حدیث آمده است. «یواطئی اسمه اسمی» و جمله اضافه «و اسم ابیه اسم ابی» در آن دیده نمی‏شود. از جمله «ترمذی و احمد بن حنبل» حدیث نام برده را از راه‏های گوناگونی نقل كرده‏اند و در هیچ یك از نقل‏های آنان جمله اضافی «و اسم ابیه اسم ابی» وجود ندارد. (سنن ترمذی ج ۴، ص ۵۰۵، مسند احمد ۱/۳۷۶، ۳۷۷، ۴۳۰، ۴۴۸) و تنها در یك نقل، زایده فوق وجود دارد كه به نظر می‏رسد حاكمان عباسی یا پیروان عبداللّه بن محض، پدر محمد نفس زكیه آن را ساخته و بر حدیث افزوده‏اند.

۴۷. منهاج السنته، ابن تیمیه، ۴/۲۱۱.

۴۸. گفتنی است، در بحث گذشته ما در صدصد بیان همه موارد اتفاق و افتراق نبوده‏ایم، بلكه تنها به ذكر مواردی كه از اتقان و شهرت بیش‏تری برخوردار است، بسنده نموده و از بیان دیگر موارد خودداری كرده‏ایم.

۴۹. صحیح مسلم، كتاب اماره، باب ۱، مسند احمد ۵/۹۹.

۵۰. مسند احمد ۵/۱۰۶، معجم كبیر طبرانی، ۲/۱۹۸؛ كنزالعمال، ج ۱۲، ص ۳۳، الرساله.

۵۱. سنن ابی داود، كتاب المهدی.

۵۲. تاریخ الخلفاء، ص ۲۰، دارالقلم، بیروت ۱۴۰۶ هـ.

۵۳. تفسیر ابن كثیر ج ۲، ص ۳۲، ذیل آیه و بعثنامنهم اثنی عشر نقیبا.، مائده / ۱۲.

۵۴. ینابیع الموده، حنفی قندوزی، ج ۳، ص ۱۰۵، باب ۷۷.

۵۵. صحیح مسلم، كتاب فتن ۶۸۶۸۳، مسند احمد ۳/۵، ۳۷، ۴۹، ۶، ۹۶، ۳۱۷؛ كنزالعمال ج ۱۴، ح ۳۸۶۷۲ مسند ابویعلی موصلی ۱/۴۲۱؛ مستدرك حاكم ۴/۴۵۴؛ درالمنثور ۶/۵۸؛ الصواعق المحرقه ص ۱۶۴.

۵۶. صحیح مسلم، كتاب فتن، ۶۷۳؛ مستدرك حاكم ۴/۴۵۴؛ كنز العمال ۳۸۶۵۹.

۵۷. تفسیر كبیر، فخر رازی، ج ۴ ص ۱۱۳؛ تفسیر المنار، ج ۵ ص ۱۸۱.

۵۸. صحیح مسلم، كتاب اماره باب ۱۰ به شرح صحیح مسلم، نووی ۱۲/۴۷۴؛ احكام السلطانیه ماوردی ص ۹؛ المحلی، ابن حزم ۹/۳۶۰؛ مجمع الزوائد ۵/۳۵۹؛ سنن كبری بیهقی ۸/۱۴۴؛ اتحاف السادهٔ المتقین ۲/۲۳۲.

۵۹. صحیح مسلم، كتاب اماره باب ۱؛ صحیح بخاری ۴/۲۱۸ و ۹/۷۸ دارالجیل؛ فتح الباری ۱۳/۱۱۴.

۶۰. معالم المدرستین، مرتضی عسكری ۱/۱۶۲؛ صحیح بخاری، فتن باب ۲؛ صحیح مسلم، اماره باب ۸؛ الموطا، مالك، كتاب الجهاد باب ۱، سنن ابن ماجه، جهاد باب ۴۱؛ مسند احمد ۳/۴۴۱ و ۳۱۶/۳۱۴؛ فتح الباری ۱۳/۸.

۶۱. صحیح مسلم كتاب فتن ۶۸۳؛ مسند احمد ۳/۵، ۳۷، ۴۹، ۶۰، ۹۶، ۳۱۷، ذ۳۳؛ مستدرك حاكم ۴/۴۵۴؛ جامع الاصول، ابن اثیر ۱۱/۸۴؛ الحاوی للفتاوی ۲/۶۰؛ دارالمنثور ۶/۵۸؛ الصواعق المحرقه ص ۱۶۴.

۶۲. الصواعق المحرقه، ابن حجر، ص ۱۵۱، چاپ مصر.

۶۳. سنن ابی ماجه، كتاب الفتن، باب ۳۴؛ مسند احمد ۱/۸۴؛ مستدرك حاكم ۴/۵۵۷؛ درالمنثور ۶/۵۸؛ المصنف ابن شیبه ۱۵/۱۹۷؛ الحاوی للفتاوی سیوطی ۴/۲۲۴؛ كنز العمال ۱۴/۲۶۴ مؤسسه الرساله.

۶۴. صحیح مسلم، كتاب اماره باب ۱؛ فتح الباری ۱۳/۱۱۷؛ سنن بیهقی ۸/۱۴۱؛ المحلی ابن حزم ۹/۳۵۹.

۶۵. صحیح مسلم، كتاب اماره باب ۱؛ مسند احمد ۵/۹۹.

۶۶. مسند احمد ۵/۱۰۶، معجم كبیر طبرانی ۲/۱۹۸، كنز العمال ج ۱۲ ص ۳۳ الرسالهٔ.

۶۷. شرح المقاصد، ج ۵ ص ۲۳۹، انتشارات رضی قم.

۶۸. مسند ابی داود طیالسی ص ۲۵۹، دار المعرفهٔ، مسند احمد ۳/۴۴۶؛ تاریخ بخاری ۶/۴۴۵؛ معجم كبیر طبرانی ۵/۲۲۴.

۶۹. سوره هود، آیه ۱۱۳.

۷۰. الیواقیت و الجواهر، شعرانی ۲/۱۴۳.

۷۱. همان.

۷۲. اخبار الدُول ص ۳۵۳ و ۳۵۴، فصل ۱۱.

۷۳. البیان فی اخبار صاحب الزمان ص ۱۴۸، باب ۲۵.

۷۴. ینابیع الموده ج ۳ ص ۱۱۴ باب ۷۹.

۷۵. تذكرهٔ الخواص ص ۳۲۵.

۷۶. ارشاد مفید، ج ۲، ص ۳۳۶، مؤسسه آل البیت ۱۴۱۳ هـ.

۷۷. سنن ابی داود، كتاب المهدی.

۷۸. سنن ابی داود كتاب المهدی.

۷۹. سنن ترمذی ج ۴ ص ۵۰۵.

۸۰. مسند احمد ج ۱ ص ۳۷۶، ۳۷۷، ۴۳۰، ۴۴۸.

۸۱. مسند بزار ج ۱ ص ۲۸۱ و ۲۸۴.

۸۲. حلیهٔ الاولیاء ج ۵ ص ۷۵.

۸۳. تاریخ بغداد ج ۴ ص ۳۸۸.

۸۴. البیان فی اخبار صاحب الزمان، گنجی شافعی ص ۹۶.

۸۵. الفخری ص ۱۶۵ و ۱۶۶، چاپ رضی قم ۱۴۱۴ هـ.

---