جای خالی پژوهش های تئاتر مقاومت

جستجو در نیاز به منابع پژوهشی

برای تقریر و نوشتن در حوزه پژوهش تئاتر جنگ و مقاومت به چه منابعی احتیاج داریم؟ آیا تنها ذهن تحلیل‌گر و جستجوگر محقق و نویسنده کافی است و او با استناد به چند کتاب و مطلب منتشر شده می‌تواند پژوهش رضایتمندی را پدید آورد یا ‌ پژوهش‌های میدانی بهترین منبع برای انجام تحقیق او به شمار خواهد رفت؟

تئاتر مقاومت یا جنگ همچون هر نوع تئاتر دیگر نیاز به پژوهش‌های متعدد دارد تا هر یک از مخاطبان و علاقه‌مندان با مطالعه آن بتواند بهره‌های لازم را ببرند و به سئوالاتی که در ذهنشان وجود دارد، حداقل تا اندازه‌ای پاسخ گویند.

به نظر می‌رسد همواره یافتن منابع از مهمترین مشکلات پژوهشگر به شمار می‌رود و پژوهشگر برای شروع فعالیت خود، ابتدا بایستی برحسب موضوعی که انتخاب کرده، منابع پژوهشی خود را در کتابخانه‌ها بیابد یا در لابه‌لای نشریات تخصصی ادواری و غیر ادواری جستجو کند که در این صورت انجام این کار نیاز به صرف وقت بسیار که گاه هزینه‌های نسبتاً بالایی را برای او فراهم می‌آورد. البته اگر پژوهشگر به روش میدانی عمل کند شاید در وقت و هزینه‌ای که صرف می‌کند، همچون روش کتابخانه‌ای این وقت و هزینه برابر باشد. به هر حال او ابزار راحت‌تری دارد، برای اینکه منابع او در دسترس‌تر هستند و در این مسیر پس از انجام مراحل اولیه، بررسی و تحلیل داده‌ها می‌ماند که برای انجام آن، وقت مشخص و محدودی صرف می‌کند و می‌تواند به این طریق به نتایج لازم هم دست پیدا کند.

بنابراین منابع پژوهشی چنین پژوهشگری با توجه به موضوعی که انتخاب کرده است، معین بوده و انجام کار برای او را آسان می‌سازد. اما پژوهشی که نیاز به جستجوی محقق در کتاب و کتابخانه و مقاله و نشریات متعدد و گوناگون دارد، هم انجام کار را برای او دشوار می‌سازد و هم او می‌باید وقت یا هزینه بسیاری را صرف انجام آن کند.

اما منابع مکتوب برای انجام پژوهش به روش کتابخانه‌ای در حیطه‌ی تئاتر مقاومت یا تئاتر جنگ کدام هستند و این منابع چقدر در طول کار می‌تواند به پژوهشگر یا محققی که در این حیطه فعالیت می‌کند، یاری برساند؟ به نظر می‌رسد نمایشنامه‌‌ها یا داستان‌های منتشر شده در این حوزه بهترین منبع برای انجام چنین پژوهش‌هایی به شمار می‌روند و در کنار آن قطعاً نقدها، یادداشت‌ها، گفت‌و‌گوها و مقالات منتشر شده در آن خصوص می‌توانید پژوهشگر را در مسیر درست هدایت کند. اما آیا همواره پژوهشگر برای انجام این نوع پژوهش‌های خود نیاز به چنین کتابها و مقالاتی دارد یا نه کتابهای تخصصی مرتبط با جنگ یا مرتبط با مباحث نظری و تئوریک و پژوهش‌ تئاتر هم می‌تواند او را در مسیر کار قرار دهد تا بدین طریق او پژوهشش را به سامان برساند و به آن و ارزش و اعتبار علمی ببخشد و بسته به موضوع منتخب او ضمن استفاده از روش کتابخانه‌ای، روش میدانی هم مدد‌رسان آن خواهد شد و بدین سان او می‌تواند ادعای انجام یک پژوهش بی‌نقص یا کم‌نقص را داشته باشد. هر چند که پژوهشگران اغلب در پژوهش‌های خود به دنبال اثبات فرضیه هستند تا اینکه بخواهید ادعای بهترین نوع پژوهش را داشته باشند؛ چه، اگر این بود اکنون بسیاری از پژوهشگران در لابه‌لای پژوهش‌های خود هم ادعامند این نکته می‌شدند و هم پافشاری در این حیطه، از ارزش پژوهش آنان کم می‌کرد.

پژوهشگر تئاتر مقاومت مثل هر پژوهشگر دیگری نیاز به چنین منابعی دارد تا بتواند از آغاز تا پایان کار خود به نتایجی دست یابد و فعالیت پژوهشی او مورد استفاده قرار گیرد. مراکز ذی‌ربط با در اختیار قرار دادن چنین منابعی یا در واقع با تهیه چنین منابعی ضمن یاری رساندن به پژوهشگران، در وقت، انرژی و هزینه برای به پایان یا به انجام رساندن پژوهش مورد نظر، موثر واقع شوند. به نوعی با در اختیار قراردادن تسهیلات اولیه به پژوهشگر، در وقت، انرژی و هزینه صرف‌جویی می‌کنیم و بدین ترتیب روند فعالیت پژوهشی را سرعت خواهیم بخشید.

اما در طول سال‌های اخیر به غیر از مقالات چاپ شده در نشریات تخصصی جشنواره‌های تئاتر دفاع مقدس یا گاه خارج از آن و همچنین در سه کتاب پژوهشی در تئاتر مقاومت و جنگ یا برگزاری سه چهار سمینار و همایش پژوهشی این نوع تئاتر، کمتر فعالیت مستمر و درست و اساسی به انجام رسیده است.

هر چند باید به رسالات و پایان‌نامه دانشجویان تئاتر مقاطع لیسانس و فوق لیسانس را به این فهرست اضافه کرد که البته همان چند پایان‌نامه تألیف شده، هم به سختی و اجبار به پایان رسیده و هم آنکه همه آنها اعتبار محکمی در این عرصه نیستند زیرا شان اغلب پایان‌نامه‌های دانشجویی برای انجام رفع تکلیف و به پایان رساندن تحصیلات عالیه و کسب مدرک به انجام رسیده‌اند و گرنه جز انتخاب موضوع خوب، و چند گرته‌برداری ابتر و ناقص از لابه‌لایی کتابها یا مجلات، چیز دندان‌گیری در آنها نمی‌توان یافت با این همه باید یادآور شد برای پی بردن ارزش و اعتبار واقعی چنین پژوهش‌هایی، استادان راهنما آنان که صداقت گفتار و رفتار، همواره در کارشان دیده می‌شود، بهترین ابراز نظر را در این خصوص خواهند داد.

اما بد نیست برای نمونه از پژوهشی یاد کنیم که هم یکی از نیازهای اساسی و مهم را در حیطه تئاتر مقاومت یا تئاتر دفاع مقدس را مرتفع ساخته و هم به نیاز کسانی که در حیطه نمایشنامه‌نویسی تئاتر دفاع مقدس برآنند کار کنند، پاسخ می‌دهد. این پژوهش با عنوان وضعیت‌های نمایشی دفاع مقدس با زیر عنوان پژوهشی پیرامون نمایشنامه‌نویسی دفاع مقدس و چگونگی بهره‌گیری از نمونه‌های موضوعی دوران دفاع مقدس و دوران پس از دفاع مقدس توسط جمشید خانیان تألیف شده و نشر عابد با حمایت نشر صریر و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس آن را منتشر ساخته است. نگارنده پس از تورق اولیه همچون هر کتاب دیگر پژوهشی پس از فهرست، منابع و مآخذ پژوهشی نویسنده را مورد توجه قرار داده شده.

خانیان برای نگارش این کتاب از ۶۳ منبع مکتوب بهره برده است.

این منابع اتفاقاً به سبب موضوعی که نویسنده انتخاب کرده چندان مرتبط با کتابهای تئاتری نیستند بلکه بیشتر به رمانها، داستانها و خاطراتی از دوران جنگ ارتباط دارد. زیرا برای تحلیل، بررسی و تفهیم موضوع، نویسنده به چنین داده‌هایی نیازمند بودند و نه کتابهای تئاتری یا حتی صرفاً نمایشنامه‌هایی براساس جنگ ایران و عراق یا هر نوع جنگ دیگری انتخاب بخشی از داستانهای منتشر شده نویسندگانی که در حیطه جنگ قلم زده‌اند یا بخشی از خاطراتی که از زبان رزمندگان یا نزدیکان آنها بوده مهمترین منابعی بوده که نویسنده در فصل‌های متعدد کتاب خود از آنها استفاده کرده است تا بدین وسیله او هم مقصود خویش را از انتخاب موضوع تفهیم سازد و هم آنها شواهد خوبی برای اعتبار بخشیدن به پژوهش مورد نظر باشند. خانیان همچنین در این کتاب یکی از بهترین روش‌ها را برای انتخاب بخشی از داستانها یا نمایشنامه‌های دیگر به کار برده است.

زیرا از آنجا که او هم در حیطه نمایشنامه‌نویسی تئاتر مقاومت و هم در حیطه داستان‌نویسی فعال است و کتابهایی را در این دو زمینه منتشر کرده است، برای تبین موضوع فصول کتاب خود از آنها سود نبرده تا خواننده خود بتواند قضاوت صحیحی را از این کتاب انجام دهد. زیرا خانیان اگر مرتکب چنین کاری می‌شد، بسیاری از خوانندگان و به خصوص اهالی فن او را به چه عنوان‌هایی نسبت نمی‌دادند که می‌دادند. اما پس از این پژوهش می‌توان به پژوهش‌های دیگری اشاره کرد که اتفاقاً توسط انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس به کوشش تقی اکبرزاده به انجام رسیده است. البته این پژوهش‌ها به غیر جلد اول پژوهش‌های تئاتر مقاومت به دو کتاب دیگر بیشتر راهنمایی برای در اختیار قرار گرفتن پژوهشگران تئاتر مقاومت است، به خصوص جلد اول کتاب شناخت تئاتر مقاومت در اصل فهرستی از گفت و گوها، مقالات و نقدها از نشریات جشنواره‌های تئاتر دفاع مقدس است و با مطالعه این کتاب پژوهشگر پس از انتخاب موضوع پژوهشی خود، می‌تواند راحت‌تر منابع مورد نیاز خود را به دست بیاورد دیگر از پژوهش‌های منتشر شده و ترجمه شده در تئاتر جنگ می‌توان به کتاب هنر نمایشنامه‌نویسی جنگ نوشته داوید لسکویه ترجمه نادعلی همدانی اشاره کرد که در نوع خود بسیار ارزشمند است و می‌تواند به الگوی مناسب برای تحقیقات این چنینی باشد.

با این همه به نظر می‌رسد برای انجام پژوهش در مقطع تئاتر مقاومت باید کتابخانه تخصصی تأسیس کرد که هم مجهز به کتابهای تئاتری باشد هم مجهز به کتابهای که به نوعی به جنگ ایران و عراق یا هر جنگ دیگری ارتباط داشته باشد و هم نشریات تئاتری و جنگی و هم نمایشنامه‌های منتشر شده یا منتشر نشده را بتوان در آن پیدا کرد و دید.

و این مهم نه تنها به یاری و حمایت مراکزی همچون انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس یا بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس یا هر نهاد یا کسی که در این عرصه از توانمندی‌های لازم برخوردار باشد، اتفاق می‌افتد. به امید آنکه همواره منابع مورد نیاز پژوهشگران با دشواری‌های کمتری در اختیار قرار گیرد و بتوان پژوهش‌هایی را در این عرصه به انجام رساند که هنوز جایشان به شدت خالی است نظیر پژوهش‌هایی در حیطه نقد نمایش‌نامه‌های تئاتر مقاومت ایران یا همان، یا پژوهش‌های موضوعی در حیطه تئاتر جنگ.

بهزاد صدیقی