قبل و بعد از جراحی مغز

از تشخیص تا ترخیص

مغز، عضو مهم و پیچیده‌ای است که حدود ۱کیلو و ۳۵۰ گرم وزن دارد. نقش‌های مهم کنترلی، هدایتی و عکس‌العملی‌ به عهده این عضو مهم است و فعالیت‌های متعددی از قبیل راه‌رفتن، صحبت، تنفس، فکرکردن، عاطفه و هیجان‌ها و... را تنظیم می‌کند...

وجود هرگونه ضایعه‌ای در مغز اختلال‌هایی ایجاد می‌‌کند که گاهی برای رفع آن چاره‌ای جز جراحی نیست. جراحی‌های مغز و اعصاب و ستون‌فقرات، از جراحی‌های دشوار و حساس است و دانستن نکته‌های آموزشی قبل و بعد از عمل به بیماران کمک زیادی می‌کند تا در فرایند درمان فعالانه مشارکت کنند. این مطلب، شما را با همین نکته‌ها آشنا می‌کند.

مهم‌ترین بیماری‌های مغزی اغلب در اثر بالارفتن فشار داخل جمجمه، التهاب نسج‌مغزی ناشی از عفونت یا آبسه مغز، خونریزی، صدمه‌های مغزی و تشنج اتفاق می‌افتد و جراحی نیز بیشتر به‌دلیل وجود یکی از این ۳ مشکل انجام می‌گیرد. از مهم‌ترین این موارد می‌توان به افزایش فشار داخل جمجمه اشاره کرد. ضایعه‌هایی مانند لخته‌خون (در اثر ضربه)، سکته مغزی (خونریزی در عروق مغز) و تومورها فشار داخل جمجمه را بالا می‌برند. افزایش فشار داخل جمجمه با علایمی مانند سردرد صبحگاهی، استفراغ جهنده، تاری‌دید و نقص عصبی موضعی، انحراف در صورت، تغییر در حس چشایی و بویایی همراه است. هر نوع ضایعه در مغز باید به‌وسیله کرانیوتومی (برداشتن قسمتی از جمجمه) و خروج ضایعه اصلاح شود. در اغلب جراحی‌های مغز دو نوع مراقبت از بیمار انجام که شامل مراقبت‌های قبل از عمل و بعد از عمل می‌شود.

● قبل از جراحی

بیماران قبل از عمل باید نکته‌هایی را رعایت کنند؛ مثلا هنگام خواب باید زاویه سرشان ۳۰درجه بالاتر از بدنشان باشد. در صورت نیاز، داروهای ضدتشنج و داروهای کاهنده فشار مغز (مانند کورتون‌‌ها) را با تجویز پزشک مصرف کنند. همه داروهایی که برای کاهش فشار داخل جمجمه مصرف می‌شوند، اثری موقت دارند زیرا تومورها یا دیگر ضایعات تشکیل‌شده اغلب خودبه‌خود جذب نمی‌شوند و حتما باید به‌وسیله جراح کاملا تخلیه شوند.

پس از تصویربرداری تشخیصی از مغز، محل ضایعه به‌دقت مشخص و مسیر خارج کردن ضایعه(کم‌خطرترین مسیر) انتخاب می‌شود. در نهایت بیمار برای تخلیه ضایعه آماده خواهدشد. بیمار باید ناشتا باشد و ناحیه‌ای از موی سر او یا همه آن تراشیده می‌شود. در این مرحله بهداشت مو و پوست سر باید بادقت رعایت شود. اغلب بعد از جراحی، بیمار به واحد مراقبت‌های ویژه منتقل می‌شود.

● بعد از جراحی، در آی‌سی‌یو

بیمار اغلب با باندی که دور سر وی پیچیده شده و توری سفیدی که روی سر است، در حالت نیمه هوشیار وارد اتاق آی‌سی‌یو یا بخش مراقبت‌های ویژه می‌شود. توری و باند نباید خیلی سفت باشد. ناحیه جراحی‌شده به یک یا چند لوله به نام درن متصل است. این لوله‌ها دو نوع‌اند؛ نوعی که دارای خلاء است که روی زمین قرار می‌گیرد و ترشحات خونی را تخلیه می‌کند. نوع دیگر که خلاء ندارد، مسوول خالی‌کردن مایع مغزی- نخاعی است. این لوله باید حتما هم‌سطح سر بیمار یا بالاتر قرار بگیرد. نکته مهم دیگر، قرار دادن وضعیت سر در زاویه ۳۰درجه بالاتر از سطح افق است، مگر اینکه جراح توصیه دیگری در این مورد داشته باشد. قرار گرفتن سر در این وضعیت باعث می‌شود تخلیه وریدی مغز بهتر انجام شود و فشار مغز پایین آید. اغلب بعد از هر جراحی، آنتی‌بیوتیک و مسکن تجویز می‌شود. مصرف داروهای دیگر مانند ضدتشنج‌ها، استروییدها (برای جلوگیری از تورم مغز) و... طبق دستور پزشک الزامی است. بیماران مدتی در آی‌سی‌یو یا بخش مراقبت‌های ویژه بستری می‌شوند و ممکن است لوله‌ای داخل بینی (که به داخل معده برای تغذیه یا تخلیه می‌رود) یا لوله‌ای داخل نای بیمار وجود داشته باشد که برای تنفس و تخلیه ترشحات وارد ریه می‌شود. در آی‌سی‌یو سطح هوشیاری و مردمک‌های بیمار بررسی می‌شود. تنفس بیمار خودبه‌خود یا به‌وسیله دستگاه‌های کمکی انجام می‌گیرد. اغلب در این زمان بیمار را با سی‌تی‌اسکن‌های متعدد از نظر احتمال خونریزی و عوارض کنترل می‌کنیم و در صورت نبود مشکل، بیمار به بخش مغز و اعصاب منتقل می‌شود.

● بعد از جراحی، در بخش

در صورت ثابت ماندن وضعیت و نبود خطر برای بیمار، حرکت دادن و تغذیه دهانی باید با صلاحدید پزشک آغاز شود. نکته مهم در مورد این گروه از بیماران، مشکلات بلعی است و تغذیه سریع بیماران، می‌تواند باعث ورود غذا به مجاری تنفسی و ایجاد حالت خفگی یا ذات‌الریه شود. پس غذا دادن به بیمار مغزی باید کاملا با احتیاط باشد و از غذاهای مایع و رقیق شروع و به‌تدریج به مقدار آن افزوده شود. بیشتر بیماران مدتی قادر نیستند موقع راه رفتن تعادل خود را حفظ کنند و ممکن است زمین بخورند و آسیب مغزی یا اسکلتی پیدا کنند. پس نظارت و کمک اطرافیان و کارکنان پزشکی هنگام راه‌رفتن بیمار ضروری است.

● بعد از ترخیص

بعد از اینکه بیمار فعال شد و ضمن هوشیاری کامل، ادراری کنترل اجابت مزاج و بلع غذا را دوباره به‌دست آورد، ترخیص می‌شود اما پس از آن، مصرف مرتب داروها ضروری است. بسیاری از بیماران به پیگیری‌های سرپایی نیاز دارند. در تومورهای خوش‌خیم، بعد از اثبات خوش‌خیم بودن ضایعه و خروج کامل آن از مغز، درمان اضافی لازم نخواهد بود ولی در بیماری‌هایی که با درجاتی از بدخیمی توام باشد، شیمی‌درمانی و رادیوتراپی نیز انجام می‌شود. همچنین پس از جراحی‌های عروق مغزی، حصول اطمینان از حذف کامل ضایعه عروقی با آنژیوگرافی کنترل در طول زمان ضروری است. در جراحی‌های قاعده جمجمه نیز باید به خروج مایع مغزی- نخاعی از بینی که شبیه آب و روشن است، توجه کنیم و در صورت مشاهده بلافاصله به پزشک جراح مغز و اعصاب مراجعه کرد.

همه بیماران لازم است در فواصل معینی که پزشک مشخص می‌‌کند، در کلینیک حضور یابند و پیگیری کلینیکی و پاراکلینیکی را انجام دهند. مراجعه‌ها نیز تا چند سال با توجه به نظر جراح مغز و اعصاب ادامه می‌یابد و اگر بعد از چند سال با عود ضایعه مواجه شوند، دوباره اقدام‌ها آغاز می‌شود. گاهی بیماران بعد از عمل جراحی نقایص عصبی پیدا می‌کنند. اختلال تکلم، انحراف در صورت، ضعف در دست و پا و مشکلات بینایی، از عوارض احتمالی جراحی‌‌ هستند. چنین بیمارانی کاندید فرایندهای توانبخشی هستند. اساس این اقدام‌ها آموزش بیمار است. توانبخشی شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و دیگر اقدام‌های حمایتی به‌وسیله روان‌پزشک، مددکار اجتماعی و... انجام می‌گیرد. این گروه سعی می‌کنند بیمار سریع‌تر به روال عادی زندگی و کسب استقلال فردی برگردد. امید است با رعایت نکته‌های فوق، خطرهای جراحی مغز در شما به حداقل برسد.

دکتر هوشنگ صابری

متخصص جراحی مغز و اعصاب، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌‌پزشکی تهران