تاریخچه هنر دیجیتال

دهه ۱۹۹۰ شاهد توسعه فناوری با سرعت پیش‌بینی نشده بسیاری در غالب دیجیتال بود همان انقلاب معروف دیجیتال(۱) درحالی كه شالوده بسیاری از فناوری‌های دیجیتال از شصت سال پیش‌ پی‌ریزی شده است، این تكنولوژی‌‌ها در دهـه آخر قرن بیستم به وضوح حضوری همه جانبه یافته‌اند. سخت افزارها و نرم افزار‌ها كارایی بیشتری یافته و خوش ساخت‌تر شده‌اند و ظهور شبكه جهانی (www) word wide web در اواسط دهه ۹۰، نیز لایه‌ی ارتباط و اتصال جهانی را افزون ساخته است.

هنرمندان همیشه در صفوف اول كسانی هستند كه فرهنگ و تكنـولوژی زمان خود را نمایش می‌دهند و ده‌هـا سال قبل از این‌كه انقلاب دیجیتال به صورت رسمی آغاز شود، آنان مشغول تجربه كردن مدیوم دیجیتال بوده‌اند. ابتدا، نتیجه زحمات آنان غالباً در همایش‌ها، جشنواره‌ها و نشست‌هایی كه وقف فناوری و رسانه‌های الكترونیك شده بود، به نمایش در آمد و در بهترین حالت، در حاشیه جریان اصلی دنیای هنر مطرح شد. ولی در پایان قرن، هنر دیجیتال(۲) به صورت یك اصطلاح ثابت و مسلم درآمد و موزه‌‌‌ها و نگارخانه‌ها در سراسر دنیا شروع به گردآوری و برگزاری نمایشگاه‌های بزرگی از آثار دیجیتال كردند.

اصطلاحات و تعاریف مربوط به شكل‌های فناوری دیجیتال همواره به شدت سیال بوده‌‌اند و آن‌چه امروزه به عنوان هنر دیجیتال شناخته می‌شود، همواره از زمان ظهور دچار تغییر اسم‌های بسیاری شده است: در ابتدا، به عنوان هنر كامپیوتری(۳) به آن اشاره شده است (از دهه ۱۹۷۰) و سپس هنر چند رسانه‌ای(۴)؛ هنر دیجیتال، امروزه خود را زیر چتر اصطلاح هنر رسانه‌ای جدید(۵) قرار داده است كه در پایان قرن بیستم غالباً برای فیلم، ویدئو و نیز هنر صدا(۶) و دیگر فرم‌های تلفیقی بكار می‌رفت. توصیف این انتخاب در این‌جا.

جدید و نشان دهنده طبیعت فانی و زودگذر مجموعه اصطلاحات واژگان است. اما ادعای جدید بودن این سؤال را نیز مطرح می‌كند كه به راستی چه چیز استحقاق آن را دارد كه در قلمرو هنر دیجیتال، جدید شمرده شود. بعضی از مفاهیم كشف شده در هنر دیجیتال به تقریباً یك قرن قبل باز می‌گردد و بسیاری دیگر از آن‌ها قبلا در هنرهای سنّتی(۷) مورد بحث قرار گرفته‌اند. آن‌چه، در واقع، جدید محسوب می‌شود این است كه فناوری دیجیتال اكنون به مرحله‌ای از رشد و توسعه رسیده است كه امكانات كاملاً جدیدی را جهت خلق و تجربه هنر نوید می‌دهد .

اصطلاح هنر دیجیتال خود، به صورت چتری برای طیف گسترده‌ای از آثار و تجارب هنری در آمده است و مجموعه واحدی از زیبایی شناسی را توصیف نمی‌كند. این فصل از رساله به بررسی و برآورد شكل‌های چندگانه هنر دیجیتال، به ویژگی‌های اساسی زبان" زیبایی شناختی آن‌ها و تحول فناوری و تاریخی ـ هنری آن‌‌ها می‌پردازد. یكی از تفاوت‌ها و تمایزهای اساسی و در عین حال قاطعی كه در این جا به وجود می‌آید، تمایز ساختاری است بین هنری كه از فناوری‌های دیجیتال بهره می‌گیرد به عنوان وسیله‌ای برای خلق اشیای هنر سنتی ـ از قبیل عكس، پرینت، مجسمه یا قطعه‌ای موسیقی ـ و هنری كه این فناوری‌ها را به عنوان بستر به كار می‌گیرد و به طور ویژه، در قالب دیجیتال، تولید، نگهداری و ارایه می‌كند و از قابلیت تعاملی و مشاركت مخاطب درآن بهره می‌گیرد.

در حالی كه این دو نوع هنر برخی از ویژگی‌‌های ذاتی فناوری دیجیتال را به اشتراك گذاشته‌اند، غالباً در ابراز، بیان و زیبایی شناسی به طور مشخصی تفاوت دارند. این دو حوزه وسیع به عنوان یك رده‌بندی قطعی به حساب نمی‌آیند، بلكه به عنوان نموداری ابتدایی از محدوده‌ای كه بر اساس طبیعت خود به‌شدت نامتجانس است، در نظر گرفته شده‌اند. در حالی كه توصیف‌ها و دسته‌بندی‌ها در جهت تشخیص برخی ویژگی‌های برجسته یك رسانه می‌توانند مثمر ثمر باشند، ممكن است درعین حال در ایجاد محدودیت‌های از پیش تعیین شده جهت نزدیك شدن و درك كردن یك فرم هنری، خصوصاً زمانی كه دائما درگیر است، مانند مورد هنر دیجیتال، خطرناك نیز باشند.

در حالی كه این بخش از رساله سعی می‌كند كه تا حد امكان فراگیر باشد، زمانی كه به جلوه‌های هنر دیجیتال و راه‌هایی كه تجارب هنری را بسط می‌دهند و به چالش می‌كشند، می‌رسد، تنها بخش كوچكی از طیف وسیعی از آثار دیجیتالی را كه خلق شده‌اند را ارایه می‌كند. بسیاری از فرم‌ها و موضوع‌های هنر دیجیتال كه در صفحات آینده طرح‌ریزی شده‌اند، می‌توانند به راحتی مطالب كتاب‌های كاملی از نوع خود قرار گیرند.

● تاریخچه مختصر فن‌آوری و هنر

به دلایل بدیهی، تاریخچه هنر دیجیتال، همان‌قدر كه تحت تأثیر تاریخچه علم و فن قرار داشته است، تحت نفوذ تحولات تاریخی ـ هنری نیز بوده است .

تاریخچه فناوری هنر دیجیتال به طرز تفكیك‌ناپذیری به پیچیدگی‌های صنعتی ـ نظامی و مراكز تحقیقاتی و هم‌چنین فرهنگ مصرف كننده و فن‌آوری‌های وابسته به آن آمیخته شده است (واقعیتی كه در بسیاری از كارهای هنری دیجیتال نقش بر جسته‌ای ایفا می‌كند). رایانه‌ها اصالتاً در یك محیط علمی و تحقیقاتی زاده شدند و امروز نیز دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی در تولید برخی از شكل‌های هنر دیجیتال، نقش عمده‌ای برعهده دارند.

در سال ۱۹۴۵ ، ماهنامه آتلانتیك مقاله‌ای را تحت عنوان آن‌گونه كه ممكن است بپنداریم به قلم دانشمند نظامی واناوار بوش(۸) به چاپ رسانید. مقاله‌ای كه تأثیر عمیقی بر تاریخچه كاربرد رایانه(۹) برجای گذاشت. این مقاله ابزاری را كه MEMEX نام داشت، تشریح می‌كرد به‌این‌گونه كه میزی با صفحات نیمه شفاف را توصیف می‌نمود كه امكان مرور اسناد و اطلاعات و نیز امكان انتخاب مسیری دلخواه را از درون متون و سندهای مختلف برای كاربران مهیا می‌ساخت. بوش در نظر داشت كه محتویات MEMEX كه شامل كتاب‌ها ، گاهنامه‌ها و تصاویر می‌شد بر روی میكروفیلم‌هایی كه قابل خریداری باشند، در دسترس كاربران قرارگیرند یا امكاناتی فراهم آید تا داده‌ها مستقیماً توسط كاربران به كار گرفته شوند.

MEMEX هیچ‌گاه ساخته نشد، اما می‌توان آن را هم‌چنان یكی از اجداد نظری جریان اطلاعاتی كه به صورت الكترونیك به هم پیوند داده شده‌اند (و نهایتاً اینترنت به عنوان یك بانك اطلاعاتی عظیم و مرتبط و قابل دسترس در تمام جهان) محسوب كرد. این دستگاه اساساً یك ابزار آنالوگ بود، اما در سال ۱۹۴۶، دانشگاه پنسیلوانیا نخستین رایانه دیجیتال جهان را عرضه كرد كه به انیاك(۱۰) مشهور بود و تمامی حجم یك اطاق را به خود اختصاص می‌داد. سال ۱۹۵۱، با به ثبت رسیدن نخستین رایانه دیجیتال ـ اونیواك(۱۱) ـ كه به صورت تجاری قابل دسترس بود، همراه بود.

مترجم : امیرعلی قاسمی

پی‌نوشت:

۱- Digital Revoltion

۲- Digital Art

۳- Computer Art

۴- Multimedia Art

۵- New Media Art

۶- Sound Art

۷- Traditional Arts

۸- Vannever Bush

۹- Computing

۱۰- ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer)