۷۰ سال زندگی با گل و مرغ

امروز سالگرد فوت استاد حسین اسلامیان, هنرمند بزرگ مینیاتور و تشعیر کشورمان است

هنرمندان مینیاتوریست و نگارگر اصولا هنرمندانی گمنام هستند؛ که هم هنرشان ناشناخته است و هم خودشان. هنرمندان بی‌ادعایی که سالیان سال در عین گمنامی به خلق آثار بزرگی می‌پردازند که سال‌هاست زینت‌بخش موزه‌های هنرهای سنتی در تمام دنیاست.

استاد حسین اسلامیان که این روزها در آستانه سالگرد سی‌امین سال فقدانش هستیم، یکی از همین هنرمندان است؛ هنرمندی که از نگاهی دیگر در سال ۹۰ هجری شمسی یکصد ساله می‌شود تا هنرمندان جوان حوزه مینیاتور و تذهیب به این بهانه هنر او را ارج گذارند. هنرمندی که به‌عقیده هنرشناسان طی چند قرن اخیر و از عهد صفویه تاکنون بی‌همتا بوده است.

● هنرآموز ۹ ساله

استاد حسین اسلامیان سال ۱۲۹۰ خورشیدی در شهر اصفهان در خانواده‌ای کاملا هنری به دنیا آمد. پدرش حاج‌محمد و پدربزرگش استاد محمد، مجموعه‌دار هنری و نقاش بودند. استاد در ۷ سالگی به مکتب رفت تا آغازگر راه روشن هنری‌اش از همان سن باشد. او در ۹ سالگی در کارگاه قلمدان‌سازی پدر به کار پرداخت و در ۱۱ سالگی به کارگاه بزرگ مرحوم استاد امامی راه پیدا کرد.

میرزا آقا امامی ابتدا حاضر نبود «حسین» تازه به هنر آمده را به شاگردی قبول کند؛ اما حسین دلباخته هنر و شیفته این امر شده بود. او که از ۷ سالگی به مکتب رفته بود و از ۹ سالگی در کارگاه پدر روغن‌کاری روی بوم را فراگرفته بود، در ۱۱ سالگی خود را آماده زندگی جدید هنری‌اش کرد. ۱۸ سال تمام را نزد استاد امامی به یادگیری پرداخت؛ ۱۸ سالی که از وی هنرمندی ماندگار ساخت تا صد سال دیگر از او به بزرگی یاد کنند. تلمذ در مکتب استاد را تا به آنجا رساند که آنقدر در کار خود خبره و کاردان شده بود که طبق برخی روایت‌ها ۱۰ سال آخر عمر استاد امامی بعضی از کارهای حسین را خود امضا می‌کرد.

● ویژگی اصلی آثار استاد اسلامیان رنگ‌های روشن و افروخته طلایی

و لاجوردی و قلم ظریف و بیتاب او بود که او را هنرمندی متمایز از متاخران یا معاصران می‌ساخت سال‌ها گذشت تا «حسین» به ۳۰ سالگی رسید؛ سنی که از آن به عنوان نخستین بلوغ فکری آدم‌ها یاد می‌کنند. سنی که او خود را در مقام استادی دید تا با برپایی کارگاه کوچکی به خلق آثار هنری در این زمینه بپردازد.

حسین دلباخته هنر بود، اما علاقه‌مند طبیعت. همین امر باعث شد تا یکباره بعد از گذشت چندی او کارگاه را تعطیل کند و به کشاورزی بپردازد. ۶ سال دیگر به این منوال گذشت. هر دانه‌ای که می‌کاشت رنگی و نقشی در ذهنش می‌نشست. نه! حسین دل و جانش را در گرو چیز دیگر نهاده بود. هنرمند است دیگر و تبعات هنرمندی، جستجو کردن. همین عامل باعث شد تا او کشاورزی را کنار بگذارد و به تهران بیاید تا فصل دیگری از زندگی هنری‌اش را رقم بزند. فصلی که از سال ۱۳۳۴ و با استخدام وی در سازمان هنرهای زیبای آن زمان آغاز شد و تا ۲۱ فروردین ماه ۱۳۶۰ ادامه یافت. روزی که جسم او برای همیشه از میان ما رفت اما هنرش جاودانه شد.

● نقاش کشاورز

استاد اسلامیان جایی درباره رویکردش به کشاورزی گفته است: «در این شغل انسان در رابطه مستقیم با طبیعت قرار می‌گیرد؛ میان درخت و گل و برگ و گیاه است. میان دشت و تپه و کوه است، همان طور که تصویرش را من می‌ساختم. این بود که کار کشاورزی برای من تعلیم مستقیمی بود از روی نقش‌های اصلی که در طبیعت وجود داشت. فکر می‌کنم هرنقاش و هرمصوری باید کشاورزی کند. رنج کار کشاورزی انسان را صاف می‌کند، زلال می‌کند.» این نوع نگاه استاد اسلامیان باعث شد تا سال‌ها وی از نقاشی روی برگرداند، اما براساس مستندات بالاخره پدرش او را از کشاورزی بازداشت چرا که او نقاش بود. وی دوباره به نقاشی روی‌آورد و خالق آثاری ماندگار شد که نگاه جهانیان را به دنبال خویش داشته است.

● نابغه هنرهای سنتی

استاد اسلامیان را می‌توان نابغه عصر در هنرهای سنتی دانست. هنرمندی بزرگ که می‌توان او را یگانه در هنرهای مینیاتور، تذهیب و تشعیر دانست. اما این پایان کار نبود زیرا او در قلمدان‌سازی، هنر سوخت، معرق، شبیه‌سازی، زرنشان‌کوبیدن به وسیله چرم، کارهای روی چوب و شیشه به نام پشت بدل و تهیه بوم آنقدر مهارت داشت که در هر یک استادی صاحب سبک بود.

اوج مهارت استاد اسلامیان آنجا بود که اثری از وی وقتی به موزه‌ای در فرانسه رسید، هنرشناسان فرانسوی با چاپ مقالات مختلفی آن را اعجاز در قلم خواندند. البته این پایان کار نبود زیرا در سال ۱۹۵۸ میلادی و پس از نمایش یکی از آثار این استاد در نمایشگاه بین‌المللی هنر بروکسل، وی موفق به دریافت مدال طلای این نمایشگاه شد.

«جلد آلبوم» که صحنه شکارگاه با زمینه سبز نقاشی شده و تذهیب اطراف آن با نقش‌های اسلیمی پر شده است، یکی از مشهورترین آثار این هنرمند است که مورد تقدیر بسیاری از هنرشناسان قرار گرفته است. استاد اسلامیان در زمینه تعمیر و اصلاح کامل کارهای تمامی استادان گذشته به شکل اولیه و دوره اسلامی تسلط کامل داشت.

استاد در سال ۱۳۵۵ خورشیدی ضمن شرکت در نمایشگاه هنر اسلامی در لندن به مدت چند ماه از موزه‌های لندن، پاریس و ایتالیا دیدن کرد و پوستر یکی از کارهای او در نمایشگاه جهانی پوستر در ایتالیا مقام اول را به دست آورد.

● رنگ‌های روشن طلایی و لاجوردی

از ویژگی اصلی آثار استاد اسلامیان رنگ‌های روشن و افروخته طلایی و لاجوردی و قلم ظریف و بیتاب او بود که او را هنرمندی متمایز از متاخران یا معاصران می‌کرد.

اثر مشهور استاد اسلامیان یک جفت آلبوم بسیار نفیس مرکب از مینیاتور ـ تذهیب و تشعیر اسلیمی است که در تمام جهان بی‌نظیر به شمار می‌رود. حاصل تلاش‌های نزدیک به نیم قرن استاد اسلامیان خلق ۴۰۰ تابلوی مینیاتور و تذهیب است که اکثرا در ردیف بزرگ‌ترین آثار هنری جهان درآمده‌اند. او در سال‌های آخر زندگی چندین سفر به مشهد مقدس داشت تا با طراحی ضریح مطهر امام رضا ادای دینی به این امام همام داشته باشد. اما در همان روزها اجل مهلتش نداد تا در ۲۱ فروردین ماه ۱۳۶۰ برای همیشه با دنیای هنر خداحافظی کند. اکنون از استاد اسلامیان آثار گرانقدری در موزه هنرهای زیبا و هنرهای سنتی و چند موزه دیگر در داخل و خارج از ایران از جمله موزه لوور فرانسه وجود دارد که زینت‌بخش این موزه‌هاست.

● رنگین‌کمان مینا

به مینا هم قدر بود و قمر بود/ یگانه او در این فن هنر بود

به رمز و راز مینا بود آگاه/ به دنیای هنر تک بود والله

بود نامش حسین و بس مطهر/ درخش زر نگارش شمس اظهر

چو مینا در هنر نقشی ز جوهر/ به کلک اسلامیان بهتر ز گوهر

ز شنگرف و به اخرا، لاجوردی/ بزد زنگاری مینای گردی

به مینایی هنرور، ماهر النقش/ همه تصویرهای نقش در نقش

ز استادی به مینا رنگ و آبی/ بزد ابری ز نقره آسمانی

به مینای افق زد روح و جانی/ همه قوس و قزح شد زرفشانی

بزد اسلامیان نقش ختایی/ افق در قاب مینای طلایی

کشید اکسیر مینایی ز خامی/ رباعیات خیامی و جامی

به مینا سمبل و کارش جهانی / همه رویایی و رنگین‌کمانی

چون مینایش به موزه لوور رفته/ فرانسه سمبلش احسنت گفته

به لندن هم که رفت آثار گفتند/ نظیرش نیست در عالم به مانند

جهان موزه‌ها را افتخاری/ بود صدها اثر زو یادگاری

بماند این اثرها جاودانه/ به رسم یادبود هر زمانه

چه نامیر است نام با (صفا)یش/ همه نقش آفرینی و وفایش

ابیاتی از حسن اسلامیان فرزند استاد

مهدی نورعلیشاهی