شکفتن نور

به مناسبت ۱۰ رجب سالروز میلاد امام محمدتقی ع

امروز روز عید و شادی است. یکی از روزهای خوب و شاد خدا؛ روزی که همه شیعیان اهل بیت علیهم‌السلام دل‌هایشان غرق نور و شادمانی است. امروز روز ولادت یکی از امامان خوب و مهربان ماست. امروز روز تولد امام نهم شیعیان یعنی امام محمد تقی علیه السلام فرزند بزرگوار امام رضا علیه‌السلام است. فرا رسیدن این روز خوب و با صفا را به همه تبریک می‌گوییم.

● شکفتن نور

تولد مبارک امام جواد (ع) نه تنها پایان بخش دلهره‌های شیعیان وافشای نیت فرصت طلبان و سودجویانی چون فرقه واقفیه بود بلکه آغاز فصل نوینی از تاریخ ائمه اطهار (ع) است. راویان و تاریخ‌نگاران شیعه اقوالی را درباره تاریخ تولد حضرت ذکر کرده‌اند:

۱) شیخ کلینی در اصول کافی، شیخ مفید درارشاد، رمضان ۱۹۵ هجری، ابن شهر آشوب در مناقب و قتال، روضه الواعظین اربلی در کشف الغمه روز ولادت را ۱۹ رمضان ۱۹۵ هجری ذکر کرده‌اند.

۲) قولی ۱۵ رمضان ۱۹۵ هجری.

۳) شیخ طوسی از احمد بن محمد عیاش در انوار البهیه ۱۰ رجب ۱۹۵ هجری را روز ولادت حضرت دانسته است.برخی تولد حضرت را در شب جمعه و برخی روز جمعه ذکر کرده‌اند.در میان اقوال چهارگانه فرازی از دعای ناحیه مقدس، قول چهارم را تائید می‌نماید آنجا که حضرت می‌فرمایند: اللهم انی اسئلک بالمولدین فی رجب محمدبن علی الثانی و ابنه علی بن محمد المنتخب. علامه مجلسی (ره) در جلاءالعیون می‌نویسد: ابن شهر آشوب به سند معتبر از حکیمه خاتون دختر امام موسی کاظم (ع) روایت می‌کند که: روزی برادرم حضرت رضا (ع) مرا طلبید و فرمود: ای حکیمه امشب فرزند مبارک خیزران متولد می‌شود و باید تو در وقت تولد او حاضر باشی.

من درخدمت آن حضرت ماندم. چون شب فرا رسید حضرت مرا با خیزران و زنان قابله به حجره آورد و چراغی نزد ما افروخت و از حجره بیرون رفت و در را بر روی ما بست. حکیمه خاتون می‌افزاید: خورشید امامت با به دنیا آمدنش حجره را نورانی کرد. بر آن حضرت پرده نازکی چون جامه احاطه کرده بود و نوری از حضرت ساطع می‌شد؛ چون نور مبین را در دامن گرفتم، آن پرده حایل را از خورشید جمالش دور کردم.

حضرت امام رضا (ع) به حجره آمد. پس از آنکه حضرت جواد (ع) را در جامه‌های مطهر پیچیده بودیم و حضرت رضا (ع) آن گوهر امامت را از ما گرفت و در گهواره عزت و کرامت گذاشت و آن مهد شرف را به من سپرد و فرمود: از این گهواره جدا مشو. چون روز سوم ولادت فرا رسید امام جواد (ع) دیده حقیقت بین خویش را به آ‌سمان گشود و به سوی راست و چپ نظر کرد و به زبان فصیح ندا داد: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله.

چون این حالت غریب را از آن نور دیده مشاهده کردم به خدمت حضرت رضا (ع) شرفیاب شدم و آنچه را دیده و شنیده بودم به خدمت حضرت عرض کردم. حضرت فرمود: پس از این عجایب را بسیار بیش از آنچه مشاهده کردی مشاهده خواهی کرد.

مادرش بانوی گرامی و با فضیلتی به نام سبیکه است که امام رضا علیه السلام او را خیزران نامید. حضرت همواره از ایشان به نیکی یاد کرده و او را با تعابیری چون بانویی پاکدامن و بانوی با فضیلت نام می‌بردند. و البته نام های دیگری مانند سکینه، مرسیه و دره نیز برای مادرش نقل شده است.

خیزران از اهالی نوبه در شمال آفریقا و از خاندان ماریه قبطیه، همسر رسول اکرم (ص) و از زنان فاضله و بزرگوار زمان خویش بود. پیامبر اکرم (ص) در حیات خویش وجود چنین بانوی پرهیزگاری را پیشگویی کرد و در حدیثی فرمود: بابی ابن خیره الاماء النوبیه الطیبه: پدرم به قربان پسر بهترین کنیزی باد که از اهالی نوبه و پاکیزه سرشت است. (الارشاد (شیخ مفید)

ص ۶۱۵، منتهی الامال، ج ۲، ص ۳۲۵)

امام موسی کاظم (ع) نیز وجود این بانوی شریفه و فرزند گرامی‌اش امام محمدتقی(ع) را پیشگویی کرده بود. آن حضرت در حدیثی به یزید بن سلیط فرمود: هرگاه فرزندم علی (امام رضا (ع)) را در این مکان (در طریق مکه) ملاقات کردی وی را بشارت بده که از وی پسری متولد می‌گردد که امین، امانتدار و مبارک خواهد بود. در آن روز پسرم (امام رضا) تو را خبر می‌دهد که در چنین روزی با من ملاقات کردی و من به تو چنین سخن‌هایی گفتم. پس تو وی را در آن زمان خبر بده که آن جاریه‌ای که چنین پسر ارجمندی از او متولد خواهد شد از اهل بیت ماریه قبطیه، جاریه رسول

خدا (ص) است و اگر آن بانو را ملاقات کردی سلام مرا به وی برسان. (منتهی الامال، ج۲، ص ۳۲۵)

حضرت رضا (ع) براساس نسبی که از پیامبر اکرم (ص) و امیرمومنان علی (ع) به او رسیده بود فرزند خود را به جواد، زکی و تقی ملقب فرمودند. به جز این سه لقب حضرت جواد (ع) دارای القاب دیگری چون قانع، مرتضی، نجیب، منتخب، متقی، المختار، عالم و ... نیز بودند.

اما به جهت جود و سخاوت فراوان مشهورترین لقب امام محمدتقی (ع) جواد است. گذشته از این امام (ع) در بین شیعه و سنی به باب المراد نیز شهرت دارد.

کنیه حضرت امام جواد (ع) ابوجعفر است که به وی ابوجعفر کافی نیز گفته می‌شود. ابوجعفر اول کنیه امام پنجم امام محمدباقر (ع) است،‌ به طور خاص ابوعلی به امام نهم گفته می‌شود.

● مولود پرخیر و برکت

تولد حضرت جواد علیه‌السلام خیر و برکت خاصی برای شیعیان به ارمغان آورد: زیرا امام رضا علیه‌السلام تا ۴۷ سالگی دارای فرزندی نشده بودند و گروهی به نام واقفیه براساس انگیزه‌های مادی، امامت حضرت رضا علیه‌السلام را انکار می‌کردند. فقدان فرزند برای امام رضا علیه السلام هم امامت خود آن حضرت وهم تداوم امامت را نزد عده‌ای از کج‌اندیشان زیر سئوال می‌برد. به همین جهت در خانواده‌ امام رضا علیه‌السلام و در محافل شیعه از حضرت جواد علیه السلام به عنوان مولودی پرخیر و برکت یاد می‌شد. یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌گوید: روزی در محضر امام رضا علیه السلام بودم، فرزندش ابوجعفر را که خردسال بود آوردند. امام فرمود: این مولودی است که برای شیعیان ما با برکت‌تر از او زاده نشده است.

● دوران امامت

از ماه رمضان سال ۲۰۲ یا آخر ماه صفر ۲۰۳ که امام رضا علیه السلام در توس به شهادت رسید فرزند آن حضرت امام محمدتقی علیه السلام به مقام امامت و پیشوایی امت مسلمان رسید.صفوان بن یحیی از یاران مخلص امام رضا علیه السلام می‌گوید در مدینه به حضور آن حضرت شرفیاب شدم و عرض کردم پیش از آنکه خداوند ابوجعفر (جواد) را به شما عنایت فرماید درباره امام بعداز شما پرس و جو می‌کردیم و شما می‌فرمودید خداوند به من پسری عنایت خواهد فرمود. اکنون خداوند پسری به شما عنایت کرد و چشم ما به وجود وی روشن گردیده است. تکلیف ما پس از شما چیست و امام ما چه کسی خواهد بود؟

امام رضا در پاسخ به امام جواد که در مقابلش ایستاده بود اشاره نمود. من در جواب گفتم فدایت شوم او که بیش از سه سال ندارد؟! امام رضا

علیه السلام فرمود: کمی سن ایرادی ندارد؛ چون حضرت عیسی در حالی که کمتر از سه سال داشت به پیامبری رسید.

● خلفای عصر امام

امام جواد علیه السلام در سال ۱۹۵ هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشود. سه سال داشت که امین، فرزند هارون الرشید به دست برادرش درسال ۱۹۸ هجری قمری به قتل رسید و حاکمیت مامون آغاز گشت. مامون در سال ۲۱۸ هجری قمری درگذشت و معتصم عباسی در ماه شعبان ۲۱۸ هجری قمری به خلافت رسید. دوران هفده ساله امامت حضرت جواد (ع) همزمان با دو خلیفه بنی عباسی مامون و معتصم بود. ۱۵ سال در دوره مامون از سال ۲۰۳ ق سال شهادت حضرت رضا (ع) تا مرگ مامون در ۲۱۸- و دو سال در دوره معتصم- (سال مرگ مامون ۲۱۸ تا ۲۲۰) شرایط دوره ۱۵ ساله نخست حضرت درست همان شرایط پدر بزرگوارش بود که در مقابل زیرکترین و عالم‌ترین خلیفه عباسی قرار داشت.

● حضور امام جواد (ع) در دو جبهه سیاست و فرهنگ

نضج‌گیری نحله‌ها و فرقه‌های گوناگون در عصر امام جواد (ع) فرایند عوامل گوناگونی چون گسترش جهان اسلام و ورود اعتقادات و باورهای مذاهب و ادیان دیگر، ترجمه آثار فلاسفه یونان و درگیری‌ها، جناح‌بندی‌ها و بلوک‌بندی‌ قدرت بود.

امام جواد (ع) همانند پدر بزرگوارشان در دو جبهه سیاست و فکر و فرهنگ قرار داشت. موضع‌گیری‌ها و شبهه افکنی‌های فرقه‌هایی چون زیدیه، واقفیه، غلات و مجسمه، امام را بر آن داشت تا درحوزه فرهنگ تشیع در برابر آنان موضعی شفاف اتخاذ کند که به برخی از آنها در ذیل اشاره می‌گردد:

۱) امام در موضع‌گیری در برابر فرقه زیدیه که امامت را پس از علی بن حسین زین العابدین(ع) از آن زید می‌پندارند. در تفسیر آیه وجوه یومئذ خاشعه عامله ناصبه آنها را در ردیف ناصبی‌ها خواندند. (رجال کشی،

ص ۳۱۹، مسند الامام جواد (ع)، ص ۱۵۰)

۲) حضرت‌دربرابرفرقه واقفیه ‌که‌قائل ‌به‌غیبت ‌امام‌موسی کاظم (ع) بوده و بدین بهانه وجوهات بسیاری را مصادره کرده بودند آنان را نیز مصداق آیه وجوهم یومئذ خاشعه عامله ناصبه به شمار آورده و در بیانی فرمودند: شیعیان نباید پشت سر آنها نماز بخوانند. (رجال کشی، ص ۳۹۱، مسند عطاردی، ص ۱۵۰)

۳) حضرت در برابر غلات زمان خویش به رهبری ابوالخطاب که حضرت علی (ع) را تا مرز الوهیت و ربوبیت بالا برده بودند، فرمودند: لعنت خدا بر ابوالخطاب و اصحاب او و کسانی که درباره لعن او توقف کرده یا ترید کنند.(رجال کشی ، ص ۴۴۴)

موضع‌گیری تند حضرت درباره این فرقه تا بدانجا بود که حضرت در روایتی به اسحاق انباری می‌فرمایند:"ابوالمهری و ابن ابی الرزقاء به هر طریقی باید کشته شوند." (مسندالامام جواد، ص ۲۹۸)

۴) حضرت در برابر فرقه مجسمه که برداشت‌های غلط آنان از آیاتی چون "یدالله فوق‌ایدیهم" و "ان الله علی‌العرش استوی" خداوند سبحان را جسم می‌پنداشتند، فرمودند:"شیعیان نباید پشت سر کسی که خدا را جسم می‌پندارد نماز گزارده و به او زکات بپردازند.(تهذیب، ج۳، ص ۲۸۳)

۵) فرقه کلامی معتزله که پس از به قدرت رسیدن عباسیون به میدان آمد و در سده نخست خلافت عباسی به اوج خود رسید، یکی دیگر از جریان‌های فکری و کلامی عصر امام جواد(ع) است. موضع‌گیری حضرت امام جواد(ع) چون پدر بزرگوارشان در این برهه و در مقابل این جریان کلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است تا آنجا که مناظرات حضرت جواد(ع) با یحیی بن‌اکثم را که از بزرگترین فقهای این دوره به شمار می‌رفت، می‌توان رویارویی تفکر ناب تشیع با منادیان معتزله به تحلیل نهاد که همواره پیروزی با امام جواد(ع) بوده است.

۶) امام جواد(ع) در راستای بسط و گسترش فرهنگ ناب تشیع کارگزاران و وکلایی در مناطق گوناگون و قلمرو بزرگ عباسیان تعیین و یا اعزام نمود. به گونه‌ای که امام در مناطقی چون اهواز، همدان، ری، سیستان، بغداد، واسط، سبط، بصره و نیز مناطق شیعه‌نشینی چون کوفه و قم دارای وکلایی کارآمد بود.

امام جواد(ع) در راستای نفوذ نیروهای شیعی در ساختار حکومتی بنی‌عباس برای یاری شیعیان در مناطق گوناگون به افرادی چون "احمدبن حمزه قمی" اجازه پذیرفتن مناصب دولتی داد، تا جایی که افرادی چون "نوح بن‌دراج" که چندی قاضی بغداد و سپس قاضی کوفه بود، از یاران حضرت(ع) به شمار می‌رفتند. کسانی از بزرگان و ثقات شیعه چون محمدبن اسماعیل‌بن بزیع (نیشابوری) که از وزرای خلفای عباسی به شمار می‌رفت به گونه‌ای با حضرت در ارتباط بودند که وی از حضرت جواد (ع) پیراهنی درخواست کردکه به هنگام مرگ به جای کفن‌ بپوشد و حضرت خواست او را اجابت و برای وی پیراهن خویش را فرستاد.

حرکت امام جواد(ع) در چینش نیروهای فکری و سیاسی، خود حرکتی کاملا محرمانه بود، تاجایی که وقتی به ابراهیم بن محمد نامه می‌نویسد به او امر می‌کند که تا وقتی "یحیی‌بن ابی‌عمران" (از اصحاب حضرت) زنده است نامه را نگشاید. پس از چند سال که یحیی از دنیا می‌رود ابراهیم‌بن محمد نامه را می‌گشاید که حضرت در آن به او خطاب کرده: مسئولیت‌ها و کارهایی که به عهده (یحیی‌بن ابی‌عمران) بوده از این پس برعهده توست. (بحارالانوار، ج۵۰، ص۳۷)

این نشانگر آن است که حضرت در جو اختناق حکومت بنی‌عباس مواظبت و عنایت داشت، تا کسی از جانشینی نمایندگان وی اطلاعی حاصل ننماید.

دوران دشوار امام جواد(ع) در نقش و تبلیغ شیعی را باید در هم عصر بودن وی با دو خلیفه عباسی نگریست خصوصا مأمون عباسی که به گفته ابن‌ندیم "اعلم از همه خلفا نسبت به فقه و کلام بوده است."

● جایگاه علمی امام جواد(ع)

امام جواد(ع) چون اجداد طاهرش خزانه‌دار علمی‌الهی و گنجینه‌دار رازها و رمزهای آفرینش بود. امام جواد (ع) با سنی کم با شرکت در مناظره‌ها و مباحثه‌های عالمان و دانشمندان بزرگ عصر خویش، علم لدنی را که همانا مختص به انبیاء و معصومین است فرا روی مردمان عصر خود و اعصار دیگر به تصویر کشیدند.

حضرت به مناسبتی به این نکته اشاره و مرز و سرچشمه علم خویش را با دیگران مشخص می‌نماید.هنگامی که حضرت موضوع حیف و میل شبانی را به او گوشزد می‌کرد، در پاسخ به پرسش شبان که عرض کرد، از کجا به این موضوع پی بردی، حضرت می‌فرمایند:"نحن خزان علمه و عیبه حکمته و اوصیاء انبیائه و عباد مکرمون"، "همانا ما خزانه‌داران علم الهی و گنجینه داران حکمت خداوندی و جانشینان انبیاء و بندگان گرام او هستیم." (مدینه المعاجز، ص ۵۳۵)مأمون پس از شهادت امام رضا(ع) به بغداد رفت، او که از کمالات علمی و معنوی امام جواد(ع) آگاه بود، ایشان را از مدینه به بغداد دعوت کرد، اما دولتمردان حکومت عباسی و اطرافیان مأمون از این اقدام ناخشنود بودند، بویژه آنکه مأمون تصمیم داشت دختر خود، ام‌الفضل را به همسری امام جواد(ع) درآورد. مأمون برای آنکه دانشمندان را از مقام علمی و فضل آن حضرت آگاه سازد، در بغداد مجلس بحثی، میان او و دانشمندان بزرگ آن روزگار ترتیب داد.

در این مجلس، امام (ع) به پرسش‌های علما پاسخ گفتند و میزان دانش و هوش وی بر آنان آشکار شد. پس از آن مأمون دختر خود را به همسری امام(ع) درآورد. همسر دیگر امام جواد (ع)، سمانه مغربیه نام داشت که مادر امام هادی ع بود. امام جواد (ع) چون امامان دیگر با بهره‌مندی از علوم و معارف ناب توحیدی و دریافت حقایق از عوالم بالا در صحنه‌های مختلف، گوشه‌هایی از اقیانوس نامتناهی علم و حکمت خویش را در زندگی سراسر رحمت خویش به نمایش گذاشتند. دفتر زندگی امام، مانند سایر ائمه معصوم علیهم‌السلام آکنده است از برگ‌هایی زرین از مکارم اخلاق، مناقب و معجزات، استجابت دعاها، ارتباط متواضعانه، صمیمانه و همدردی با اصحاب و یاران.