افق هنر و قلمرو طبیعت

نگاهی به کتاب «زیباشناسی در هرمنوتیک گادامر» تالیف رضا طاهری

آنچه کتاب «زیباشناسی در هرمنوتیک گادامر» را از دیگر آثار منتشر شده درباره هرمنوتیک متمایز می‌کند زبان روشن و بی‌تکلف و همین‌طور ساختار نظام‌مند آن است که با توجه به سبک پیچیده و زبان چند لایه فیلسوفی همچون گادامر امتیازی ویژه به حساب می‌آید. با اینکه عنوان‌کتاب متمرکز بر موضوع زیبایی‌شناسی است اما از آنجا که به گفته نویسنده «گادامر در طرح مساله زیباشناختی غایتی وسیع‌تر را دنبال می‌کند» و قصد اصلی او از طرح این مباحث «تبیین حقیقت فهم و به عبارت دقیق‌تر هستی‌شناسی فهم، در تجربیات وسیع و متنوع انسان از جهان است» (۱)، مطالب کتاب طبیعتا از قلمرو زیبایی‌شناسی فراتر رفته و مباحث مربوط به هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی را نیز در بر می‌گیرند. با این حال چنین مسایلی همچنان در دایره زیباشناسی و هنر و به‌خصوص در نحوه ارتباط مخاطب با اثر هنری به بحث گذاشته می‌شوند. همچنان که نویسنده نیز خاطرنشان می‌کند گرچه هدف گادامر در بررسی هنر رسیدن به هستی‌شناسی فهم است اما این به معنای فرعی دانستن مباحث زیباشناسی و هنر از نظر این فیلسوف نیست. با آنکه «گادامر قصد پی‌افکنی یک دستگاه زیباشناختی یا فلسفه هنر مستقل را ندارد با این حال، مباحث او را در این زمینه می‌توان راهگشای بسیاری از تنگناها و بن بست‌های زیبا‌شناسی قلمداد کرد.» (۲) کتاب، توجه خاص گادامر را به هنر ناشی از نگاه متفاوت او به شأن و منزلت هنر می‌داند که «از جایگاهی که در زیباشناسی مدرن به عنوان امری فردی و زینتی دارد فراتر می‌رود و در نسبت با معرفت و حقیقت مورد بحث قرار می‌گیرد. برای گادامر هنر و تجربه زیباشناختی گشایشی به جانب افقی وسیع قلمداد می‌شود که اساس هستی‌شناسی فهم و بنیان تجربه هرمنوتیکی با اتکا به آن نضج می‌گیرد.» (۳) اگرچه نویسنده در بررسی آرای زیبایی‌شناسی گادامر از آثار مختلف او استفاده کرده است ولی مبنای بررسی خود را بیشتر بر کتاب مهم این فیلسوف آلمانی «حقیقت و روش» قرار داده است.

کتاب، در بررسی پیوند زیبایی‌شناسی با هرمنوتیک به مساله «روش» و نسبت آن با فرآیند فهم انسان می‌پردازد. گادامر زمانی که می‌خواهد بر جدایی و انفصال حقیقت از روش، تاکید کند هنر را به یاری می‌طلبد. زیرا تجربه هنری نمونه بارزی از آن دسته از تجربیات انسانی است که دریافت معنا در آن مستلزم به کارگیری روشی همچون روش علم یا فلسفه نیست. کتاب در ادامه با طرح مفاهیمی همچون «بازی»، «سمبل»، «عید»، «تجربه» و... می‌کوشد به تبیین ساختار تجربه هنری بپردازد و در آخر، زمینه تعمیم آن را به تجربه‌های انسانی در عرصه‌های مختلف فراهم کند. مهم‌ترین عنصری که کتاب، به عنوان زمینه دیگر چنین تعمیمی معرفی می‌کند، قدرت بیانگری هنر است که به نظر گادامر، آن را در زمره پدیده‌های زبانی قرار می‌دهد. «اثر هنری به بی‌واسطه‌ترین شکل با ما سخن می‌گوید، اما سخن گفتن اثر هنری ما را همچون بقایا یا اسناد تاریخی به گذشته ارجاع نمی‌دهد؛ بلکه آنچه را که ما زبان هنری می‌نامیم، حقیقت را به مثابه امری حاضر و امروزی به فرد انتقال می‌دهد.» (۴) این جنبه نوشونده بی‌زمان یا هم‌زمان اثر هنری است که قابلیت بیانی خاصی به آن می‌بخشد و هنر را به هرمنوتیک که با پدیده‌های زبانی سروکار دارد پیوند می‌دهد. از سوی دیگر به گمان نویسنده از آنجا که هنر، عرصه فراخ و گشوده‌ای است که معنای نهایی و برتری در آن‌جایی ندارد، گادامر عالی‌ترین الگو برای نشان‌دادن مطلق نبودن معنا و تکثر فهم را در هنر می‌یابد. در بخشی از کتاب آمده است: «گادامر قول گوته مبنی بر اینکه هر چیز یک سمبل است را جامع‌ترین بیان اندیشه هرمنوتیک می‌داند. معنای این سخن آن است که هر چیزی در حیطه فهم انسانی اشاره به چیز دیگری دارد. برای گادامر این بیان گوته مبین دو نکته مهم است؛ نخست آنکه هیچ چیزی وجود ندارد که فهم، نتواند آن را تعبیر به چیزی کند. دوم آنکه نمی‌توان برای امور، معنای واحدی را قایل شد. اگر بیان گوته جامع‌ترین بیان اندیشه هرمنوتیک باشد، از نظر گادامر تجربه هنر عالی‌ترین مرتبه تحقق آن است.» (۵)

همچنان که از عنوان‌کتاب نیز پیداست، «زیباشناسی در هرمنوتیک گادامر» قصد ندارد تصویر کامل و جامعی از هرمنوتیک فلسفی گادامر ارایه کند، با این حال این اثر برای فهم برخی از مهم‌ترین مبانی اندیشه او و همچنین درک و برداشت این فیلسوف از زیبایی‌شناسی و هنر، کتابی موثق و قابل اتکاست.

مهسا سلامتی

پی‌نوشت‌ها:

۱- زیبا‌شناسی در هرمنوتیک گادامر، ۸.

۲- پیشین

۳- پیشین

۴- پیشین ص ۲۱

۵- پیشین ص ۲۲

*کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی