مسجدی که نفس عدل و مشروطیت کشید

هنوز هم می توان در بهارستان ردی از تاریخ به جامانده را پیدا کرد, کنار نماد دموکراسی پایتخت, مجلس ملی عدل مظفر , مسجد و مدرسه باشکوهی به نام سپهسالار که امروزه به اسم مسجد و مدرسه عالی شهیدمطهری نامیده می شود, همچنان قرص و محکم پابرجاست

هنوز هم می‌توان در بهارستان ردی از تاریخ به‌جامانده را پیدا کرد، کنار نماد دموکراسی پایتخت، مجلس ملی (عدل مظفر)، مسجد و مدرسه باشکوهی به نام سپهسالار که امروزه به اسم مسجد و مدرسه عالی شهیدمطهری نامیده می‌شود، همچنان قرص و محکم پابرجاست. این بنا، از زیباترین آثار تاریخی و به‌عنوان بخشی از شناسنامه فرهنگی تهران قدیم محسوب می‌شود. مسجد سپهسالار در ضلع شرقی خیابان مصطفی خمینی و در جنوب شرقی میدان بهارستان واقع شده است.

این مدرسه و مسجد که در ابتدا ناصری نام داشت به دستور سپهسالارخان، صدراعظم بالیاقت و اصلاح‌طلب ناصرالدین‌شاه احداث شد. میرزاحسین‌خان مشیرالدوله که چندی بعد از امیرکبیر پس از پایان دوره وزیر مختاری‌اش در استانبول به صدارت برگزیده شد، راه امیرکبیر، آن بزرگ‌مرد را در پیش گرفت. تهران وی را بیشتر به لقب نظامی سپهسالار می‌شناسد. عمر کوتاه دوره صدراتش همچون امیرکبیر بسیار درخشان بود. وی به‌دلیل آشنایی ناصرالدین‌شاه با اروپا و دستاوردهای فرنگی در آغاز دومین سال صدراتش، مقدمات اولین سفر شاه را به اروپا فراهم کرد. اما در نیمه راه سفر، هنگام اقامت ناصرالدین‌شاه و همسرش انیس‌الدوله در مسکو، حضور آن زن مشکلی را از لحاظ شرعی پدید می‌آورد و به دستور سپهسالارخان، انیس‌الدوله به همراه ندیمه‌هایش مجبور به ترک فرنگستان شدند و وی کینه صدراعظم را به دل گرفت و پس از مراجعت میرزاحسین‌خان سپهسالار از اروپا، مقدمات برکناری او را فراهم کرد و به محض ورود وی به همراه شاه در بندرانزلی، جمعی از استقبال‌کنندگان به حضور ناصرالدین‌شاه رسیدند. به او خبر دادند که در تهران بلوا شده و مردم خواهان برکناری سپهسالار هستند. صدراعظم بلافاصله استعفا داد و مورد قبول شاه واقع شد و یک بار دیگر اصلاحات به‌دلیل مکر و حیله زنانه عقب ماند.

اما سپهسالارخان در همان دوران کوتاه صدراعظمی خود دست به انجام اصلاحات فراوانی زد و از نخستین کسانی به شمار می‌رفت که درصدد راه‌اندازی راه‌آهن در ایران بود. وی در زمینه عمران و آبادی دارالخلافه بسیار کوشید، میادین و بناهای باشکوهی از جمله مدرسه و مسجد عالی سپهسالار را از خود به یادگار گذاشت. وی در دوران صدراتش در سال ۱۲۹۶ هـ .ق (۱۲۵۸ هـ .ش) فرمانی مبنی بر احداث مسجد و مدرسه‌ای در کنار عمارت خود (مجلس سابق) داد. او مهندس میرزامهدی‌خان شقاقی (ممتحن‌الدوله) را طراح بنا معرفی کرد. ممتحن‌الدوله در خاطرات خود می‌نویسد: «طراحی و ساختن آن بنا به من رجوع گشت و من استاد حسن معمار قمی را جهت همکاری از قم به طهران آوردم.» سپهسالارخان که تا سال ۱۲۹۷ در تهران اقامت داشت و روی کارها نظارت می‌کرد و پس از استعفایش والی خراسان شد و وقف‌نامه‌ای را تنظیم کرد که بعد از فوتش، ناصرالدین‌شاه مجری کار موقوفه شود. بعد از مرگ سپهسالارخان در مشهد، شاه برای جبران رفتاری که با صدراعظم خود کرده بود برای اتمام ساختمان مسجد و مدرسه برادر سپهسالارخان، یحیی‌خان مشیرالدوله را ناظر اتمام بنا و مجری تکمیل کرد که ساخت آن پنج سال زمان برد.

● مسجد سپهسالار، شاهکار تهران قدیم

مسجد و مدرسه عالی سپهسالار یکی از بزرگ‌ترین مساجد پایتخت به شمار می‌رود که بنای شکوهمند آن شامل جلوخان، سردر، دهلیز، ساختمان دوطبقه و حجره‌هاست. این بنا چهار ایوان، گنبدی بزرگ، شبستان و هشت منار کاشی‌کاری دارد و مخزن یک کتابخانه معتبر است. صاحب‌نظران، سبک معماری به کاررفته در این مسجد را تلفیقی از مسجدشاه اصفهان و مسجد ایاصوفیه استانبول می‌دانند. فضای نمازخانه که در شرق مسجد واقع شده دارای ۴۴ ستون سنگی بر پایه مرمری است که گاه آن را مسجد چهل‌ستون می‌خوانند همچنین بالای ایوان شمالی مسجد ساعت بزرگی نصب شده که مانند ساعت شمس‌العماره سال‌هاست به خواب رفته و این ساعت در سال ۱۸۸۰ میلادی با سه ناقوس در پاریس ساخته شد و به دستور ناصرالدین‌شاه به تهران حمل شد. از ویژگی‌های مهم فضای مسجد سپهسالار، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌های وسیع در طبقه بالای بناست که از برجسته‌ترین ابداعات معماری و شاهکار تهران محسوب می‌شود. همچنین هنر خوشنویسی به‌کارگرفته شده توسط میرزا غلامرضا اصفهان در کتیبه‌های مسجد از دیده‌ها پنهان نیست.

● مسجد سپهسالار در ماه رمضان

مسجد سپهسالار برای تهرانیان قدیم پر از یاد و خاطره است. صحن مسجد در ایام مبارک ماه رمضان تبدیل به یکی از محل‌های اجتماع تهرانیان می‌شد و خرده‌فروش‌ها با پهن کردن بساط خود به فروش اجناس از مهر و تسبیح گرفته تا ظروف مسی برای نذر و وقف می‌پرداختندعلاوه بر آن دوخت پیراهن مراد در این مسجد از خاطرات شیرین تهرانیان قدیم است. در روز ۲۷ماه رمضان، مسجد سپهسالار حال و هوای خاصی داشت چراکه اکثر دختران دم‌بخت دارالخلافه در مسجد مشغول دوختن پیراهن مراد برای حاجت و بخت‌گشایی خود بودند و از ظهر تا غروب، صدای چرخ ماشین‌های خیاطی اطراف محله بهارستان را پر می‌کرد.