کاشان شهر بامهای گنبدی

جهانی در یک مرز

روزگار فرصتی داد و عمر مددی رساند تا روزهای فرخنده ی عید نوروز به همراه دیگر گردشگران و ایران گردان، گذری کنیم بر استان هایی از ایران، سرزمین آتش جاویدان و نظری افکنیم بر بخش هایی از آثار تاریخی و تمدنی میهن. در این مدت آنچه دیدم به چشم، شنیدم به گوش، درک کردم به ذهن خلاصه وار به قلم می آورم تا بماند، به دل می سپارم تا نمیرد و تقدیم می کنم به خوانندگان ارجمند و دوست داران تاریخ و میراث گرانبهای کشورمان.

هر آن چه از جاذبه های تاریخی و آثار فرهنگی در برخی از شهرهای پنج استان اصفهان، یزد، کرمان، هرمزگان و فارس مشاهده شد حاصل فکر، اراده و تلاش انسان ایرانی بوده در جهان قدیم، محصول هنر او بوده که از وجود، ذهن و دلش الهام گرفته است. به یقین، هرچه هست از ذهن و اراده و دل انسان است. اساسا جهان، انسان صغیر است و دل انسان، جهان کبیر و عجیب.

چیست اندر خانه کاندر شهر نیست؟ - چیست اندر جوی کاندر نهر نیست؟

این جهان جویی است، دل چون نهر آب - این جهان خانه است، دل شهر عجاب (مولانا)

در راه سفر به استان یزد، در کاشان توقف کردیم و ابتدا سری زدیم به باغ فین و حمام فین کاشان در دامنه ی کوهستان. باغ و حمام فین محل قتلگاه میرزا تقی خان امیر کبیر از مصلحان بزرگ ایرانی بوده که از سال ۱۳۸۳ خورشیدی پس از تجهیز، برای بازدید عموم شروع به فعالیت کرده است.

باغ فین از بناهای دوره ی صفویه، زندیه و قاجاریه است و به علت داشتن درختان کهن و حوض و استخر و فواره های فراوان و برج و بارو و ساختمان حمام تاریخی آن، شهرت دارد و مورد توجه گردشگران ایرانی و غیر ایرانی است.

سپس به محله ی سلطان امیر احمد در خیابان علوی کاشان رفتیم و از حمام زیبا و قدیمی "سلطان امیر احمد" که مربوط به دوره ی صفوی است و نیز خانه ی عامری ها و بروجردی ها بازدید کردیم. حمام تاریخی سلطان امیر احمد یکی از زیباترین حمام های ایرانی از نظر معماری و تزیینات داخلی است. قدمت این بنا با وسعت تقریبی هزار متر مربع به دوره ی صفویه باز می گردد. بخش های مختلف این حمام دو قلو عبارتند از: پیشخوان و هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، اتاق نشیمن... بام این حمام به عنوان یکی از جالبترین بام های گنبدی شکل بوده و شامل چاهخانه و مخزن آب حمام است.

خانه های تاریخی عامری ها مجموعه ای است مشتمل بر چند ساختمان و حیات مرکزی که در دوره ی زندیه و با معماری سنتی و متناسب با اقلیم کاشان احداث و در قرن سیزدهم هجری قمری به وسیله ی مرحوم سهام السلطنه ی عامری به عنوان محل سکونت فامیلی توسعه یافته است.

خانه های وسیع بروجردی ها نیز در قرن ۱۳ هجری به وسیله ی تاجران معروف کاشان از جمله "سید جعفر بروجردی" ساخته شده و از نظر معماری و تزیینات گچ بری و نقاشی دارای اهمیت فراوان است. نقاشی های این بناها توسط هنرمندان معروف آن زمان مانند "صنیع الملک غفاری کاشانی" و "کمال الملک" ترسیم شده است.

دیدن آثار تاریخی و فرهنگی ایران به تفکر در تاریخ، آگاهی از تاریخ، آشنایی با وضع زندگی اجداد و نیاکانمان و عبرت گرفتن از سرنوشت جوامع و حکومت های گذشته منجر می شود. یکی از عوامل سقوط جامعه، جهل به تاریخ و آثار تاریخی و عبرت نگرفتن از سکوت اجتماعات گذشته است. دوام و بقای جامعه و حکومت در گرو این است که از جهل و نادانی به ویژه نسبت به تاریخ رهایی یابد چه آنکه به تعبیر مولانا " آفتی نبود بتر از ناشناخت".

آگاهی و آشنایی ما با جهان گذشته ، با تاریخ و فرهنگ و عملکرد حکومت ها و اقوام پیشین ، به ما دید وسیعی می بخشد. ما اگر بخواهیم خود را از روی "خود" بخوانیم به علت انواع گرفتاری هایی که داریم و از آنجا که "خود" را بسیار دوست داریم در این امر چندان توفیقی نمی یابیم.

بنابر این بهتر است برای شناخت "خویش" به بیرون بنگریم و سیمای خود را در آینه ی دیگری نگاه کنیم و کدام آینه بهتر از آینه ی تاریخ؟ و کدام تاریخ و تمدن از تاریخ و تمدن سرزمین کهن سال ایران ، غنی تر و عبرت آموزتر است؟

ایرانیان و جهانیان اکنون از قدمت یا دیرینگی تاریخ ایران زمین آگاهند و کم و بیش با جلوه های زیبای طبیعی و غنای میراث فرهنگی و جاذبه های گردشگری آن آشنایند. آنان که ایران را "جهانی در یک مرز" نامیده اند، سخن به حقیقت و واقعیت گفته اند.

در ایام نوروز جمعیت زیادی از ایرانیان از کودک و نوجوان، دختران و پسران، مردان و زنان میانسال و هرکس که هنوز"پیری دست و پایش را نبسته است" و دوست دار این مرز و بوم است و باور به شناخت زوایای ناشناخته ی میراث فرهنگی ، تاریخی و طبیعی ایران زمین دارد، به استان های مختلف آن از جمله استان های مرکزی و جنوبی سفر می کنند.

ما نیز به دنبال این جمعیت گردشگر که خودروهایشان زنجیروار جاده ی کاشان در استان اصفهان به سمت استان کویری یزد را می پیمود از شهرهای اردستان و نایین گذر کردیم و وارد این استان در قسمت مرکزی فلات ایران شدیم.

استان یزد با آب و هوایی گرم و خشک با مساحت تقریبی ۱۳۲ هزار کیلومتر مربع و جمعیتی حدود یک میلیون نفر به وسیله ی استان های اصفهان، کرمان ، فارس، خراسان (شمالی، رضوی، جنوبی) و سمنان احاطه شده است.

با گذر از مهریز، به شهر اردکان و سپس میبد رسیدیم ، از این شهرها بازدید و شبی دل انگیز را در هتل "بهجت" میبد سپری کردیم. ابرکوه، تفت، طبس، صدوق، بافق، خاتم و یزد از دیگر شهرهای استان یاد شده هستند.

بر اساس پژوهش های تاریخی ، تاریخ بنای شهرهای استان یزد از جمله مهریز به پیش از اسلام بر می گردد. چشمه و تپه ی باستانی "غربالبیز" که متعلق به دوره ی اشکانیان و احتمالا یک معبد بوده است و نیز "پیر نارکی" یکی از زیارتگاه های زرتشتیان که گفته می شود نازبانو، دختر یزدگرد سوم از شاهان ساسانی، در این جا غیب شده است ، در مهریز قرار دارد.

از نظر بافت اجتماعی آن چه همواره در استان یزد و نیز کرمان وجود داشته همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و زرتشتیان بوده و هست. زرتشتیان ایران اهل توحیدند و به نظر نمی رسد ادیان چیزی بالاتر از "پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک" آورده باشند. از این رو "ابوالقاسم فردوسی" حکیم مسلمان در شاهنامه سروده است: "نگویی که آتش پرستان بدند (به فتح باء) - پرستنده ی پاک یزدان بدند" (به ضم باء)

مسجد جامع میبد که تاریخ ساخت بنای اولیه ی آن به صدر اسلام (قرن دوم هجری قمری) برمی گردد یکی از مکان های مورد بازدید ایرانگردان است و قدیمی ترین بخش بازمانده ی این اثر، ساختمان خشتی و گلی است که به نام مسجد حسنی شهرت دارد.

برج کبوترخانه نیز از دیگر آثار شهرستان میبد است، برجی دایره ای شکل و از درون دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای پرندگان مهاجر است . چسبیده به میبد، اردکان واقع شده است که در آن مساجد و زیارتگاه های زرتشتیان قرار دارد ، همواره مهد علم و دانش بوده و به "یونان کوچک" مشهور شده است.

با عبور از کنار "دروازه قرآن" شهرستان یزد که به تقلید و سبک و سیاق "دروازه قرآن" شیراز ساخته اند مسیر خود را به سمت و سوی بافت قدیمی و تاریخی این شهرستان - اولین شهر خشتی جهان و دومین شهر باستانی و دیدنی ایران پس از شیراز - و دارای کم نظیرترین آثار تاریخی دنیا، تغییر می دهیم.

آن گونه که راهنمای مستقر در اداره ی میراث فرهنگی و گردشگری یزد در بافت قدیمی این شهر برای ایرانگردان داخلی و خارجی توضیح می داد استان یزد بیش از چهار هزار اثر تاریخی دارد که نزدیک به ۵۵۰ اثر آن به ثبت ملی رسیده است.

یزد مکان های دیدنی و جاذبه های جهانگردی فراوان دارد که از مهم ترین آنها می توان به بقعه ی دوازده امام، زندان اسکندر(مدرسه ضیاییه)، خانقاه شیخ احمد فهادان، مسجد جامع کبیر، خانه ی لاری ها، بازارچه مشیرالممالک، کاروانسرای مشیر، حمام تاریخی، مسجد چهل محراب، مجموعه ی تاریخی باغ دولت آباد، برج و باروی قدیمی شهر، مسجد و تکیه ی امیرچخماق، بازار خان، موزه ی سکه، موزه ی آب ، موزه ی علوم یزد، آب انبار، بادگیر، دخمه و آتشکده زرتشتیان اشاره کرد.

همراه ایرانگردان ابتدا از بقعه ی دوازده امام بازدید کرده و عکس و فیلم گرفتیم. مطابق نوشته های حک شده بر کتیبه های آن ، این بقعه گنبدی است مربوط به سال ۴۲۹ هجری (قرن پنجم) که قدیمی ترین بنای موجود در یزد در دوران اسلامی ایران است که به دلیل سبک بنا و نقش و نگار و کتیبه ی کوفی اش از ارزشی ویژه برخوردار است و مورد توجه متخصصان تاریخ معماری اسلامی است.

کتیبه ی رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی بقعه، نشان می دهد که گنبد به دستور دو برادر به نام ابویعقوب و ابو مسعود - که به روایتی از سرهنگان دستگاه حکومت علاء الدوله بوده اند - ساخته شده است.

در شهر یزد شهر بادگیرها و عروس کویر به بنایی وارد شدیم که مربوط به پیش از اسلام و دوران سقوط هخامنشیان بوسیله ی بیگانگان یعنی سربازان متجاوز اسکندر مقدونی بود و آن "زندان اسکندر" است.

اسکندر از اهالی مقدونیه که یونانیان آنان را "بربر" می نامیدند پس از تجاوز به ایران و ساقط کردن سلسله ی هخامنشی در این مکان و در عمق حدود ۴۰ متری زمین در کنار چاهی، زندان بزرگی را با دیوارهای بلند برای حبس کردن شاهزاده های هخامنشی ساخت تا به این وسیله جلو رسیدن آنان به فرمانروایی مجدد بر ایران را بگیرد.

مجسمه سفیدرنگ اسکندر با دو دست بریده! در ورودی زندان او در یزد قرار گرفته که مورد توجه گردشگران خارجی به ویژه اروپایی است. بریده باد دو دست هر متجاوز به ایران زمین !

حافظ شیراز در انتقاد از وحشی گری اسکندر و خشونت نیروهایش و در اشاره به زندان او در یزد گفته است که:

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت - رخت بر بندم و تا ملک سلیمان بروم

گفته اند که منظور حافظ از «ملک سلیمان» پاسارگاد ، در ۱۳۰ کیلومتری شمال شیراز بارگاه کورش کبیر بنیان گذار سلسله هخامنشی است که این سلسله را در ۵۵۰ قبل از میلاد مسیح (ع) در ایران بنا نهاد.

زندان اسکندر در یزد در دوره اسلامی به مدرسه تبدیل و اکنون به مدرسه ضیاییه مشهور شده است.تا پیش از ورود تازیان یا اعراب به ایران، مردم یزد مانند دیگر مناطق میهنمان به آیین زرتشت عقیده داشتند و مطابق آن، خدای یگانه را پرستش می کردند.

در دوره اسلامی بخصوص عصر زرین فرهنگ ایران یعنی سده های سوم تا ششم هجری در سطح مناطق مختلف کشورمان از جمله یزد مدارسی ساخته شد که مدرسه ی ضیاییه یکی از قدیمی ترین آن ها است.

زندان اسکندر را ضیاالدین حسین پسر شرف الدین علی یزدی در سده های ششم و هفتم هجری به مدرسه تبدیل و آن را تکمیل کرده است. گنبد زیبا و بلند این بنا از خشت خام بوده که در سال های گذشته تعمیر و نماسازی شده اما از خطوط کوفی داخل آن اثر چندانی باقی نمانده است.

شبستان مدرسه دارای محراب بوده و اطراف صحن آن، رواق ها و اتاق هایی و نیز در بالای آن بادگیری زیبا ساخته شده است که همچنان خودنمایی می کند. وسط صحن مدرسه همان چاهی قرار دارد که اسکندر در قعر و اطراف آن زندان برای شاهزادگان و فرماندهان هخامنشی ساخته بود.

مدرسه ضیاییه که نمایانگر گوشه ای از تاریخ و فرهنگ ایران است متعلق به قرن ششم و هفتم هجری بوده و در جوار مجموعه های تاریخی و بافت قدیمی یزد واقع شده است. ایرانیان عصر زرین فرهنگ ایران با تکیه بر خرد، زندان را به مدرسه و اقوام نافرهیخته متجاوز مانند مقدونی ها، ترک ها ، مغولان یا تاتارها و افغان را به اقوام فرهیخته تبدیل کرده اند.

پژوهشگران و تاریخ نویسان، تاریخ سکونت انسان در خطه یزد را هزاره سوم پیش از میلاد دانسته اند به طوری که در عهد پیشدادیان ، قبیله ها و طایفه های در حال کوچ از بلخ به پارس ، این خطه را «یزدان» نامیدند و از آن زمان به بعد ، یزد محل عبادت یزدان شد. مطابق تحقیق واژه شناسان، یزد به معنای پاک و یزدگرد به معنای داده خداوندی است. در دوره اسلامی ، شهر یزد را دارالعباده نامیدند.

از ابتدا خطه یزد جزو ایالت پارس بوده و بزرگ ترین ناحیه این ایالت به حساب می آمده است. این ناحیه همواره در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان از راه های معتبر و امن، موسسه های راهداری، مراکز پستی و چاپاری برخوردار بوده است.

در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان برای جلوگیری از هجوم بیگانگان ، دژها، راهدارخانه ها و چاپارخانه های متعدد در یزد احداث شد که افزون بر عملکرد نظامی و تجاری ، از آن ها به عنوان بارانداز کاروان ها نیز استفاده می شده است. در این دوره ها کشاورزی، دامداری، نساجی و صنایع دستی در یزد رواج داشته و بازارهایی مناسب برای داد و ستد و مبادله ی کالا نیز به وجود آمده بود.

یزد در زمان خلیفه سوم به دست پسرش سعید بن عثمان اشغال شد و دو قبیله از اعراب را در آن اسکان دادند و بر آن مسلط کردند. تا پایان دوره امویان ، اعراب انواع مالیات را از مردم شهر یزد می گرفتند و به مرکز خلافت می فرستادند. در زمان عباسیان ، «محمد زمجی» از طرف ابومسلم خراسانی عهده دار حکومت یزد شد و در روزگار و حاکمیت آل بویه تا زمان عضدالدوله دیلمی یزد تابع حکومت ایالت پارس بود.

از قرن دوم تا هفتم هجری همزمان با احیای حکومت های ایرانی ( طاهریان، صفاریان، سامانیان، علویان، بوییان ، دیلمیان، اتابکان و خاندان مظفر) که آزادی ، امنیت و آرامشی نسبی در ایران زمین برقرار شد، در منطقه یزد رشد مناسب نیروهای تولیدی ، رونق تجارت، احداث و حفر قنات یا کاریز و نهر آبیاری و توسعه زمین های کشاورزی و باغ ها رواج یافت.

در این دوره، مسجدها (مانند مسجد جامع کبیر)، مدرسه ها (مانند مدرسه ضیاییه)، کتابخانه ها، محله های جدید، برج و بارو و یک حصار با چهار دروازه بر گرد یزد ساخته شد که هنوز پابرجا بوده و مورد توجه گردشگران و ایرانگردان است.

برخی از این طرح های توسعه ای و آبادانی به وسیله آل مظفر که یکی از خاندان های قدرتمند ناحیه یزد بودند، صورت گرفت. در زمان آن ها، بویژه شاه یحیی مراکز علمی و کانون های فرهنگی و هنری در یزد از جمله هنر معماری ، کاشیکاری و صنعت نساجی شکوفا شد. مسجد جامع یزد، خانقاه سید رکن الدین ، میدان وقت الساعه، رصد خانه و مدرسه ی مظفریه از جمله آثار دوران حکومت خاندان مظفر است که از آنها دیدن کردیم.

مسجد جامع یزد بنایی قدیمی و زیبا است با مناره های بلند، صحن وسیع، شبستان زمستانی که درخشندگی کاشی ها و زیبایی گنبد و گچ کاری هایش و نیز ایوان بزرگ، غرفه ها، تاقچه ها و رواق هایش، شکوه معماری ایرانی و باریک بینی و ژرف نگری طراحان آن را به چشم و ذهن هر بیننده ای می آورد.

روبروی مسجد، این یادگار زیبای هزار ساله ی یزد، میدان ساعت و در کنار آن خانقاه سید رکن الدین و همچنین کتابخانه ی وزیری ساخته شده که گنجینه یی گرانبها از قرآن ها و کتاب های خطی است.

یزد از روزگاران قدیم به ویژه در عصر زرین فرهنگ ایران از مراکز مهم تجارت ایران بوده و همواره گروهی از بازرگانان خارجی و نیز تاجران شهرهای دیگر ایران در این شهر زندگی و تجارت می کردند.

"ویلیام فرانکلین" بازرگان و سفرنامه نویس انگلیسی در کتابش با عنوان "مشاهدات سفر از بنگال به ایران" آگاهی های مهمی در باره ی تجارت و مهارت های ایرانیان، صنایع دستی و نساجی و رونق اقتصادی شهرهای مرکزی و جنوبی میهنمان از جمله یزد و کرمان در قرن های گذشته ، ارایه داده است.

او در صفحه ی ۴۵ این کتاب در اشاره ای به برخی کالاها و فرآورده های شهرهای ایران می نویسد: " پارچه های پشمی و نخی را بیشتر از یزد و کرمان می آورند. از دیگر فراورده های این دو شهر، نمد و قالی است".

موقعیت تجاری یزد در گذشته، باعث شده که بازارچه های متعدد و کاروانسراهای فعال، در یزد ساخته شود. کاروانسراها در شهرهای ایران به ویژه یزد، افزون بر محل فرودآمدن بازرگانان، همچون کانون و مرکزی بوده است که اهل دانش، اطلاعات و کالاهای فرهنگی خود را معرفی و پراکنده می کردند.

همه ی خارجیان، تاجران و سفرنامه نویسانی که در دوران گذشته به ایران سفر کرده اند، این وجه از کاروانسراهای ایران را برجسته کرده و بر اهمیت فرهنگی - بازرگانی آن ها در ایجاد شکوفایی کشور تاکید ورزیده اند. به باور آنان "اوج شکوفایی فرهنگ و تمدن ایران و سپس انحطاط آن، تابعی از آبادانی و خرابی راه ها و کاروانسراهای این کشور بوده است".

برای نمونه "نیکلا د اورتا ربلو" از بازرگانان و کارگزاران پرتغالی در هند که از مناطق مرکزی و جنوبی ایران دیدن کرده، در گزارشی، آگاهی های گرانبهایی در باره ی شهرهای این منطقه، بخصوص وضع اقتصادی و تجاری و کاروانسراهای آن به دست داده است . به نوشته ی او بازرگانانی که از کشورهای شرق و غرب عالم می آمدند می توانستند در این مکان ها اقامت و در عین حال در باره ی همه ی امور از جمله بازرگانی جهانی اطلاعاتی پیدا کنند.

"کاروانسرا به عنوان کانون مبادله ی کالا و ثروت و نظم و ترتیبی که بر آن حکومت می کرد همچون دنیای کوچکی بود که نظم عمومی ایران و سامان نهادهای آن را بازتاب می داد. امنیت بیگانگان، راه ها و مبادله ی آزاد کالا نشانه ی شکوفایی اقتصادی این کشور و رفاه ساکنان آن بود و در سایه ی همین شکوفایی و رفاه بود که ایران به یکی از کانون های مهم فرهنگ و تمدن جهانی تبدیل شد".

با پایان یافتن عصر زرین فرهنگ ایران به دلیل یورش ترکان غزنوی و سلجوقی و سپس مغولان و تاتارهای تیموری در قرن های هفتم ، هشتم و نهم، به تدریج نظم و پیشرفت ایران از دست رفت ، آبادانی و امنیت راه ها و آسایش کاروانسراها جای خود را به خرابی ها داد، اقتدار حکومت مرکزی ناپدید گشت و نوعی "ملوک طوایف" و سیطره ی منافع خصوصی جانشین منافع ملی شد.

با گسترش نابسامانی های سیاسی، ضعف قدرت مرکزی و از میان رفتن امنیت داخلی، بازرگانی و تجارت رکود پیدا کرد و کاروانسراها اعتبار خود را از دست دادند.

در استان یزد سه نوع کاروانسرا الف - کاروانسراهای تاجرنشین مانند کاروانسرای علی آقای شیرازی و کاروانسرای سادات ، ب - کاروانسراهای درون شهری مانند کاروان سرای مشیر و کاروانسرای امیرچخماق و ج - کاروانسراهای بین شهری مانند کاروانسرای خرگوشی در جاده ی یزد - اصفهان، کاروانسرای خرانق در جاده ی یزد - خراسان، کاروانسرای دهشیر در جاده ی یزد - شیراز و کاروانسرای زین الدین در جاده ی یزد - کرمان وجود داشته که هنوز بقایای آن موجود و مورد بازدید ایرانگردان است.

به جز کاروانسرا، مکان های مهم و دیدنی دیگر در یزد که به خاطر موقعیت طبیعی و کویری این استان بوجود آمده، حمام ها، آب انبارها و بادگیرها است. آب انبارها شامل چهار قسمت اصلی یعنی خزینه، گنبد ، پاشیر و بادگیر بوده است.

خزینه بخاطر تسلط آب قنات و پایین ماندن دمای آب، به شکل استوانه در دل زمین ایجاد شده است . گنبد به شکل نیمکره روی خزینه ساخته شده تا آب را از آلودگی های محیط اطراف حفظ کند و آن را خنک نگه دارد. پاشیر راهرویی پله کانی و نقب مانند برای برداشتن آب از خزینه بوده و بادگیر نیز وسیله یی برای هدایت جریان هوا به درون آب انبار و با هدف جلوگیری از فاسد شدن آب است.

حسن سلامی

---