مزایده بازیافت یا مناقصه کیفیت

نگاهی به سیستم بازیافت زباله

امروزه فواید بازیافت پسماندهای خشک و تر و لزوم بازیابی و استفاده مجدد از آن تقریبا بر همگان آشکار است، اما نحوه تولید، جمع‌آوری، تبدیل و بازگشت این مواد به چرخه مصرف در کشورهای مختلف متفاوت است.

با توجه به ارزش غیرقابل توصیف اینگونه پسماندها در حفظ منابع خام و اولیه، اشتغالزایی و کمک به اقتصاد خرد و کلا‌ن جوامع بشری، صرف بودجه، امکانات، زمان و تربیت نیروهای متخصص بدین منظور موجب پیشرفت و تعالی کشورها در زمینه حفظ محیط زیست و به‌تبع آن مانع صرف هزینه‌های هنگفت برای رفع آلودگی‌ها و بیماری‌ها خواهد شد

در این رهگذر ابتدا نگاهی گذرا به وضعیت کنونی جمع‌آوری پسماندهای خشک شهری توسط پیمانکاران بازیافت در کشورمان خواهیم داشت. روش کنونی جمع‌آوری پسماندهای خشک بدین صورت است که پیمانکاران پس از موفقیت در مزایده و اخذ پیمان منطقه موردنظر، اقدام به جمع‌آوری سیستماتیک و سنتی پسماندهای منطقه می‌کنند. در روش سیستماتیک که مورد تاکید سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری است، پیمانکار ابتدا مجاب به آموزش چهره به چهره شهروندان منطقه و توزیع رایگان کیسه‌های آبی‌رنگ می‌شود. سپس براساس بلوک‌بندی ارائه‌شده از طرف سازمان و یا تهیه شده توسط خود پیمانکار به‌صورت هفتگی اقدام به جمع‌آوری منظم پسماندهای خشک تفکیک‌شده شهروندان نواحی آموزش دیده می‌کند، اما در روش دوم که مورد اختلا‌ف سازمان و پیمانکاران است؛ کارگران ملبس به یونیفرم مخصوص بازیافت اقدام به جمع‌آوری پسماندهای با ارزش (فلزات آهنی و غیرآهنی، پلا‌ستیک، پت، نان خشک و...) از مخازن مکانیزه و سایر محله‌های دپوی زباله توسط کیسه‌های بزرگ و چرخ دستی می‌کنند. البته شایان ذکر است که با توجه به سابقه طولا‌نی این نوع جمع‌آوری به‌ویژه در شهرهای بزرگ و با توجه به اینکه این روش برای مجری طرح به مراتب آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر بوده و نیز در نتیجه عدم توسعه و پیشرفت روش اول، روش سنتی به منبع اصلی درآمدی کارگزاران طرح بازیافت در مناطق ۲۲گانه شهرداری تهران تبدیل شده است.

با ابلا‌غ رسمی نظام فنی و اجرایی عملیات تفکیک در مبدا و بازیافت پسماندهای خشک از سوی سازمان بازیافت در تیرماه سال ۱۳۸۶، در واقع گام موثری در راستای قانونمندکردن واگذاری عملیات فوق‌الذکر به پیمانکاران مربوطه برداشته شد. حرکت مزبور که با همکاری کارشناسان اداره کل خدمات شهری، سازمان بازیافت و روسای بازیافت شهرداری‌های برخی مناطق به مرحله تدوین درآمده است، بی‌شک علا‌وه بر نکات مثبت فراوان حاوی اشکالا‌ت قابل تاملی نیز است.

از عمده مسائلی که شاید دغدغه اصلی مجریان امر بازیافت را فراهم آورده است، عدم توجه به کارگزاران طرح به‌عنوان بازوی اجرایی بازیافت و عدم استفاده از نظرات و تجربیات آنها در هیچ یک از موارد تدوین نظام فنی و تحمیل مجموعه‌ای از تعهدات غیرواقعی و پیچیده و گاه فاقد ضمانت اجرایی است که دربردارنده فشارهای مالی و اقتصادی بر دوش این قشر است.

نکته قابل توجه این است که سازمان بازیافت و سایر نهادهای مسوول، در اجرای مهمترین تعهد خود نسبت به شهروندان که همانا فرهنگ‌سازی و آموزش صحیح نحوه جداسازی <پسماندهای تر از خشک> و بازیافت آن است، به چه میزان طی سال‌های گذشته با توجه به صرف بودجه و اعتبارات اختصاص یافته توانسته‌اند به پیشبرد طرح در کلا‌ن شهر تهران کمک کنند؟

از دیگر موارد ابهام در نظام موجود، نحوه اخذ رتبه پیمانکاران از اداره کل خدمات شهری است. شاید یکی از اهداف سازمان بازیافت، مجاب‌کردن پیمانکاران به تشکیل یک شرکت با اعضای هیات مدیره دارای تحصیلا‌ت آکادمیک و بهره‌گیری از افراد تحصیلکرده (ترجیحا با مدارک مرتبط: محیط زیست و بهداشت محیط) و تلفیق آزمایشی علم و تجربه در این کار بوده است، اما نکته حائز اهمیت، عدم وجود تفکر و التزام عملی پیمانکاران سنتی این بخش به استفاده از متخصصان و جوانان خلا‌ق در این رشته کاری است، به طوری که در بخش اجرا مجددا شاهد حکمرانی رویکرد قبلی و تنها استفاده ظاهری و عوامفریبانه این افراد از قشر دانشگاهی هستیم. شاید بررسی تعامل مهندسی کشاورزی و کشاورزان سنتی در این راستا خالی از بهره نباشد.

حال سوالی که ذهن اغلب کارشناسان را به خود مشغول کرده این است که واقعا در شرایطی که وضعیت پیشبرد طرح پس از گذشت ۱۳ سال از عمر آن که طبق آمار ارائه‌شده توسط سازمان به‌طور میانگین ۶/۵ درصد بوده است و به بیان دیگر هنوز که تفکر پذیرش طرح در میان شهروندان (گروه هدف) از یک سو و بخش‌های سازمانی و دولتی از سوی دیگر به‌طور کامل شکل نگرفته است و مجریان امر (پیمانکاران و بخش خصوصی) فاقد توان مالی، اجرایی و فنی لا‌زم در این راستا هستند، تفکر برگزاری <مزایده> در این بخش به‌راستی از کجا و چگونه نشات گرفته است؟

سازمان بازیافت در تدوین شرایط مزایده اقدام به طرح یک ابتکار جدید و حائز اهمیت کرده است، به‌صورتی که پیمانکاران علا‌وه بر قیمت پیشنهادی خود می‌بایست با توجه به مقدار پایه جمع‌آوری پساماندهای خشک منطقه موردنظر، اقدام به ارائه پیشنهاد مقدار منطقی جمع‌آوری پسماندها در طول مدت پیمان (که می‌بایست بالا‌تر از مقدار پایه تعیین شده توسط سازمان باشد) کنند، اما شواهد دال بر وجود همان رویکرد و ملا‌ک‌های قبلی (مبتنی بر پول‌گرایی) در انتخاب برنده پیمان توسط نمایندگان سازمان‌های مرتبط و شرکت‌کننده در جلسه مزایده است. در این حالت آیا کیفیت، قربانی کمیت و قیمت نخواهد شد؟ آیا برنده مزایده به اولویت و هدفی جز تامین مبلغ پیمان و اجاره ماهیانه منطقه می‌تواند بیندیشد؟ آیا با این کار، به توسعه و ترویج بیش از پیش روش سنتی و جایگزینی آن با روش سیستماتیک کمک نکرده‌ایم؟

طبق برآوردهای کارشناسی سازمان بازیافت، روش سیستماتیک به دلیل هزینه‌های موجود تاکنون فاقد سوددهی اقتصادی برای مجریان آن بوده است و پیمانکار به ناچار و علی‌رغم میل سازمان به‌منظور تامین هزینه‌های خود (اجاره منطقه، تامین کیسه‌های آبی رنگ، تامین حقوق کادر اداری، اجرایی، آموزشگر و...) مجبور به روی‌آوردن به روش سنتی آن هم با سرعت و شدت بیشتر خواهد بود!

در این راستا سازمان در نظام فنی اقدام به افزایش مدت زمان پیمان از یک سال به سه سال کرده که خود اقدامی درخور تقدیر است، اما با توجه به شرایط موجود و توقعات رو به افزایش و گاه سلیقه‌ای سازمان از پیمانکاران (همچون خرید کانکس و استقرار در محلا‌ت مهم نواحی به‌منظور تسهیل در تحویل پسماندهای خشک شهروندان) آیا مجریان طرح، زمان لا‌زم برای <کاشت و برداشت> از زحمات خود در راستای پیشبرد اهداف سازمان را خواهند داشت؟

در پایان خاطرنشان می‌کنم که شهرداری از پیشروترین نهادهایی است که به اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی مبنی بر خصوصی‌سازی لبیک گفته و مراحل آن را به‌طور جد پیگیری و اجرا می‌نماید، اما بخش بازیافت نیز همچون سایر بخش‌ها (خدمات شهری، زیباسازی، ساماندهی و...) نیازمند یک نگاه کارشناسانه و حمایت تمام نهادهای مرتبط به‌ویژه سازمان صدا و سیما و رسانه‌های گروهی در ترویج و فرهنگ‌سازی و حذف قوانین دست و پاگیر برای علا‌قه‌مندان و مجریان این طرح ملی است. به امید روزی که شاهد برگزاری مزایده کیفیت و کمیت بازیافت باشیم.

آرش رضایی