یک کلاغ تا چهل کلاغ

بررسی علل پیدایش شایعه و راه های مقابله با آن

یک کلاغ تا چهل کلاغ امیرعباس میرزاخانی:شکل‌گیری اجتماعات بشری، رویارویی کنجکاوی ذاتی بشر و افزایش روابط انسان‌ها با یکدیگر باعث تبادل اندیشه گردید. بر همین مبنا، تبادل اطلاعات از اساسی‌ترین اجزای شکل‌گیری ارتباط بین افراد و از مهم‌ترین شاخص‌های پویایی حیات اجتماعی انسان به شمار می‌رود. وجود همیشگی برخی مجهولات در برابر بسیاری از پرسش‌ها، کمبود منابع موثق، انتظار و گرایش نسبی و درونی در انسان برای شنیدن اخبار ناگوار و میل به پذیرفتن داده‌های اغراق‌آمیز و نادرست، از جمله عللی است که دست به دست هم داده و باعث به وجود آمدن حاشیه‌هایی تخیلی می‌شود که گاه اصل موضوع را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. در حقیقت بخشی از گفت‌وگوهای روزمره ما را شایعات و خبرهای ساختگی تشکیل می‌دهد. پدیده‌ای که در همه جوامع رواج داشته و تاریخ نیز نمونه‌های بیشماری از آن را در خود گنجانده است؛ مانند شایعات بی‌اساس دولتمردان آمریکا مبنی بر وجود سلاح‌های هسته‌ای در ایران، که توسط سیستم اطلاعاتی خود آمریکا تکذیب شد یا دامن زدن به شایعه وجود سلاح‌های کشتار جمعی در عراق با هدف برانگیختن افکار و احساسات عمومی جهت توجیه تجاوز به عراق. طبق بررسی‌های به عمل آمده، شایعه در جامعه‌ای که مردم با فقر اطلاع‌رسانی سریع و دقیق مواجه بوده و در بین گروه‌ها و جمعیت‌هایی که به لحاظ سادگی و زودباوری و تاثیرپذیری، آمادگی روانی بیشتری برای دریافت و انتقال اخبار باورنکردنی دارند، رونق بیشتری دارد. با اینکه انتشار شایعه در هر زمان و شرایط اجتماعی می‌تواند بیانگر یک مشکل روانی- اجتماعی در ابعاد مختلف باشد، اما رواج شایعه در بحران‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی فوق‌العاده قابل توجه بوده و به عنوان یک معضل قابل بررسی است.

● شایعه

«شیع» واژه‌ای است عربی به معنی رواج یافتن و منتشر شدن که واژگان شیوع و شایعه از آن مشتق شده‌اند. طبق تعریف لغتنامه دهخدا، «شایعه در تداول امروز، خبرهای بی‌اساسی است که در میان مردم بر سر زبان‌ها باشد.» شایع کردن، مصدر مرکب و به معنی فاش کردن، آشکار نمودن و منتشر ساختن است. تعریف علمی شایعه (Rumor) در فرهنگ‌های تخصصی علوم اجتماعی، خبر یا گزارش یا اطلاعات تایید نشده‌ای در مورد یک رویداد مهم یا افراد مشهوری مانند سیاستمداران، هنرپیشگان یا ورزشکاران است که مورد توجه گروه یا جمعیت خاصی بوده و معمولا از فردی به فرد دیگر به‌طور شفاهی، بدون هیچ گونه اطمینان و دلیل کافی انتقال می‌یابد. به عبارت دیگر شایعه طرح و شیوع خبر یا ادعایی است که همواره هاله‌ای از شک و تردید، آن را پوشانده و اطلاعات دقیق در مورد آنها اندک است و اساسا به‌طور لفظی یا مبهم و نامعلوم منتشر می‌شود. سازمان‌هایی که ارتباط رسانه‌ای کمتری دارند و موضوعاتی که به درستی در مورد آنها اطلاع‌رسانی نشده است، بیشتر در معرض شایعه‌پردازی قرار می‌گیرند. شایعه از نظر اغلب جامعه‌شناسان، اطلاعاتی مبالغه‌آمیز، حدسی نادرست و حتی در بعضی موارد موضوعی غیرمنطقی است که بدون معلوم بودن صحت و سقم آن از فردی به فرد یا افراد دیگر به صورت سلسله‌وار منتقل می‌شود. به عقیده این صاحب‌نظران بیشتر این شایعات را اشخاص بسیار ساده‌اندیش و سطحی‌نگر، عمدتا در شرایط و موقعیت‌های اجتماعی نامطلوب، منتشر می‌کنند.

فرمول شدت شایعه: (intensity formula-Rumor) دو دانشمند به نام‌های آلپورت و پستمن تلاش کردند مشاهدات‌شان را در ارتباط با شدت شایعه به صورت یک فرمول درآورند. معادله‌ای که آنان پیشنهاد کردند، چنین بود: «سرعت انتشار شایعه تقریبا برابر است با حاصل ضرب اهمیت موضوع برای افراد ذی‌نفع جامعه در میزان ابهام سند.» بنا به معادله فوق، زمینه برای باروری شایعه، اهمیتی است که در موضوع خبر وجود دارد. هیچ گاه در مورد مسائل بی‌اهمیت، شایعه وجود ندارد.

● فرآیند انتشار یک شایعه

▪ شایعه‌سازی: هر خبر ساختگی و شایعه‌ای از یک منبع منتشر می‌گردد. در واقع هر «قضیه غیرحقیقی» زمانی که از سرچشمه انتشار خود دهان به دهان نقل گردیده و فراگیر می‌شود، به عنوان شایعه انتشار می‌یابد. در مرحله شایعه‌سازی مشاهده می‌گردد با آنکه مخاطب یا خواننده به صحت خبر شک می‌کند، افکار توام با خیالبافی و غیرمرتبط با واقعه، بذر شایعه را در اذهان عمومی پراکنده می‌نماید. در این مرحله است که شایعه به وجود آمده، قوت گرفته و گاهی حتی مانند یک واقعیت مورد قبول مردم قرار می‌گیرد.

▪ ایجاد حساسیت: با منتشر شدن شایعه‌ای خاص که به یکی از مسائل مهم جامعه مربوط می‌شود، افراد با توجه به ویژگی‌های شخصیتی خود تدریجا نسبت به شایعه حساسیت نشان داده و بعضا با کنجکاوی و حتی علاقه، آمادگی روانی لازم برای پذیرش و حتی انتقال تمام یا بخشی از شایعه را پیدا می‌کنند.

▪ ارزیابی: زمانی که انسان‌ها برای اولین‌بار با خبری مواجه می‌شوند، معمولا با توجه به ویژگی‌های شخصیتی، اعتبار فردی و اجتماعی (حقیقی و حقوقی) راوی خبر و معیارهایی که به آن معتقد هستند، خبر دریافتی را مورد ارزیابی قرار می‌دهند.

▪ اشاعه: طبیعی‌ترین روش اشاعه شایعه، تکرار آن است. هر قدر شایعه‌ای را خواسته یا ناخواسته و با هر انگیزه‌ای ولو همراه با موضع ناباوری خود تکرار کنیم، بیشتر اشاعه پیدا می‌کند. در این مرحله، در ذهن تغییر و تحولاتی رخ می‌دهد تا یک امر واقعی مورد تحریف قرار گرفته و تبدیل به یک شایعه شود. ذکر این نکته در اینجا ضروری است که مرحله‌های تسطیح و برجستگی که ذیلا به توضیح آن می‌پردازیم، باعث حقیقت‌زدایی، اغراق‌سازی و تحریف موجود در شایعه می‌شود.

تسطیح: در این مرحله، شایعه ضمن حرکت در مسیر خود کوتاه‌تر و فشرده‌تر شده، بیان می‌گردد. به عبارت دیگر، شنونده بعدی تمایل به زدودن و محو کردن جزئیات پیرامون موضوع اصلی دارد.

▪ برجستگی: این مرحله را می‌توان حفظ و انتخاب تعداد معدودی از جزئیات بسیار تعریف کرد. غالبا در این بخش از وجود کلمات عجیب و تداوم دار، اعداد اغراق‌آمیز و زمان‌های بسیار نزدیک یا بیش از حد دور بهره گرفته می‌شود. حذف برخی جزئیات و برجسته کردن بعضی دیگر و سایر تحریفات موجود در انتشار شایعه، پدیده‌ای قابل انتظار است. این مورد به‌طور مستقیم در ارتباط با نیروهای جاذبه‌داری است که منبعث از زمینه‌های منطقی و عاطفی موجود در ذهن شنونده بوده و بر روند انتشار شایعه تاثیر می‌گذارند.

● کارکردهای منفی و مخرب شایعه

گاهی اوقات یک شایعه آنچنان قدرت می‌یابد و در اذهان مردم رسوخ می‌کند که اطلاعیه‌ها و توضیحات منابع رسمی و دولتی هم به سهولت نمی‌تواند آن را تکذیب کند و از افکار مردم خارج نماید. شایعات با توجه به ماهیت و قدرت تاثیرگذاری خود می‌توانند اضطراب اجتماعی را افزایش داده و میزان بهره‌وری و تولید را کاهش دهند، حتی چرخه اقتصادی یک کشور را مختل نموده یا اعتبار اجتماعی افراد، موسسات و حتی جامعه‌ای را خدشه‌دار کند. اگر شایعه در مقوله تبلیغات سیاسی گنجانده شود و هدف آن دلسرد کردن مردم، ایجاد بی‌اعتمادی، ایجاد رعب و وحشت و شکل دادن به بی‌ثباتی باشد، عامل تخریب افکار عمومی و تضعیف حکومت‌ها و دولت‌ها می‌شود. هدف از این‌گونه اخبار کذب، بی‌اعتبار کردن واقعیات و در نهایت از دست رفتن کنترل اوضاع توسط مسوولان می‌باشد. این‌گونه شایعات مخرب و هدفمند، همیشه با اهداف از قبل طراحی شده انتشار می‌یابد. در پشت پرده، بسیاری از افراد و گروه‌ها منتظر وقوع حوادث و تغییر شرایط به نفع خودشان هستند. به‌طور کلی، شکل‌گیری بحران‌های اقتصادی و فرهنگی در جامعه؛ بی‌اعتبار نمودن گفته‌ها و عملکرد مسوولان دولتی و در نتیجه بدبین شدن مردم نسبت به‌ آنها و حکومت، بی‌اعتبار شدن اخبار و گزارش‌های رسانه‌ای، به ویژه مطبوعات و منابع اطلاع‌رسانی ملی و نهایتا بدبین شدن مردم به خبرگزاری‌ها، بی‌هویت و بی‌اعتبار شدن فرهنگ عمومی جامعه در نزد خود مردم که نشان از سطح پایین فرهنگ آن جامعه دارد، ایجاد بدبینی و شک و تردید در میان مردم نسبت به یکدیگر و در نتیجه ظهور آسیب‌های جدی‌تری که حتی ممکن است منافع ملی را تحت تاثیر قرار دهد، بدبینی و سردرگمی، ظهور اغتشاشات کوچک و پراکنده و حتی اعتراض عمومی، از دیگر کارکردهای منفی شایعه می‌باشد.

● زمینه‌های رشد شایعه

معمولا موضوعاتی که اهمیت قابل توجهی داشته و از طرفی بنا به دلایلی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته‌اند، در کنار فشارهای روانی و احساس کمبود امنیت فردی، به نوعی اضطراب شخصی و اجتماعی را به وجود آورده و زمینه ساز پیدایش شایعه می‌شوند. شایعه زمانی که اطلاعات و اخبار معتبری در دست نیست، به گوش می‌رسد. محققان معتقدند که شایعه زمانی ظاهر می‌شود که موقعیتی به‌طور ناقص توصیف شده باشد. (مثل مشاهده اشیا پرنده ناشناخته) در وضعیت عادی، اخبار قابل اطمینان بیش از شایعات جریان دارند. اما وقتی بر اثر حادثه یا سلسله ماجراهای مبهمی، سردرگمی به وجود آید، شایعه گسترش می‌یابد. در چنین وضعیتی معمولا دو نوع خبر با هم رقابت می‌کنند؛ در یک سو اخباری که مورد تایید مقامات دولتی است و در رسانه‌ها منتشر می‌شود و در سوی دیگر اخبار غیرموثق و مشکوکی که در وهله نخست، منبع و انگیزه انتشار آن نامعلوم می‌باشد. مشاهده می‌شود که در بعضی موارد، شایعه ریشه در واقعیت دارد اما (از لحاظ موضوعیت) چنان در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته که خود به خود باعث رواج شایعه می‌شود. این ابهام ممکن است ناشی از ارائه مبهم و متناقض خبر به شنونده یا ناتوانی شنونده از فهم صحیح خبر باشد. بیسمارک صدر اعظم مشهور آلمان، گفته است: «هر چیزی که دولت تکذیب می‌کند، پایه‌ای در واقعیت دارد.» لذا بی‌دلیل نیست اگر مردم نسبت به شایعاتی که توسط دولت تکذیب می‌شود، اعتماد زیادی ندارند.

● بررسی علل شایعه

▪ انگیزه: انگیزه‌های زیادی در جریان شایعه‌پردازی می‌تواند سهیم باشد؛ کنجکاوی و ماجراجویی، خود بزرگ‌بینی و جلب توجه کردن (در این حالت شخص با رساندن این منظور که «من چیزی را می‌دانم که تو نمی‌دانی»!، خودنمایی می‌کند)، دوست‌یابی و سرگرم کردن همسالان (شایعه معمولا در بین جوانان در بین یک محاوره طنزآمیز ظاهر می‌شود؛ اغلب در جمع‌های دوستانه جوانان هنگام وقت گذرانی یا خنده، برای سرگرم کردن یکدیگر بسیاری از شایعاتی را که شنیده‌اند بازگو می‌نمایند)، بروز ناخواسته امیال سرکوب شده درونی و آرزوهای محقق نشده فردی یا گروهی، فرافکنی، موضع‌گیری علیه آنچه تهدید به حساب می‌آید، ایجاد اطمینان کاذب و فریب یا انحراف افکار عمومی، سوءظن و بد گمانی، بزرگ جلوه دادن برخی اشخاص، ارضای کینه و خصومت آشکار یا پنهان، تهدید و انتقام.

▪ انتشار: میزان اهمیت خبر در افکار عمومی، وجود اضطراب شخصی و نگرانی اجتماعی، بروز ابهام و میزان استعداد شایعه‌پذیری، وجود افکاری مالامال از عقده یا عقیده‌های غالبی در جامعه، از علل تاثیرگذار بر کیفیت و کمیت انتشار شایعه در جامعه می‌باشد.

▪ زمینه روانی افراد: اشخاص تلقین‌پذیر (suggestible)، از عمده‌ترین افرادی هستند که به پخش شایعه کمک می‌کنند. اکثر این افراد ساختار ذهنی قوی و سالمی نداشته و از تجزیه و تحلیل مسائل پیرامون خود عاجزند. بیشتر کسانی که در قبال شایعه تلقین‌پذیر هستند، شایعات هم سنخ را در بخش‌هایی از حافظه طولانی‌مدت خود جای می‌دهند. به اعتقاد برخی از روان‌شناسان، شایعه‌پذیری می‌تواند یک آزمون روانی برای سنجش شخصیت افراد باشد. این عده معتقدند که شایعه شاخص مهمی برای سنجش روحیه گروه‌های خاص به شمار می‌رود.

● دیدگاه قانون

مطابق قوانین جزایی ایران، تولید، پردازش و انتقال شایعه به خودی خود عملی مجرمانه محسوب نمی‌شود. ناگفته نماند همان گونه که پدیده زشت «دروغ» هم وجود داشته و از منظر شرعی امری مذموم محسوب می‌شود، تا زمانی که به قصد اصرار به غیر یا کتمان حقیقت در جایی که موضوع جنبه قضایی دارد، انجام نشود، مجازاتی را به دنبال نخواهد داشت. اما همین شایعه وقتی با قصد اضرار به غیر، اشاعه فحشا، تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی تولید شود، مشمول فصل بیست و هفتم از کتاب قانون مجازات اسلامی می‌گردد؛ بخشی که به «افترا، توهین و هتک حرمت» اختصاص یافته است. مطابق ماده ۶۹۸ قانون، تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی با قصد ضرر زدن به وسیله نامه، شکوائیه، گزارش و به صورت اظهارات کذب یا نسبت دادن هر موضوع خلاف واقع به اشخاص حقیقی و حقوقی، حبس از ۲ ماه تا ۲ سال یا شلاق تا ۷۴ ضربه را برای شایعه پرداز به دنبال خواهد داشت. ضمن آنکه او ملزم به اعاده حیثیت زیان دیده می‌شود. ماده ۶۹۷ قانون مجازات هم به نسبت دادن امری غیرقانونی به اشخاص به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا درج در روزنامه و جراید یا نطق در مجامع پرداخته و مرتکب آن را در صورت عدم‌اثبات ادعای خود، به یک‌ماه تا یک‌سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می‌کند.

● راه‌های مقابله با شایعه

▪ ابهام‌زدایی از حقایق: یکی از عمده‌ترین راه‌های مقابله با پدیده شایعه، اطلاع‌رسانی سریع و صحیح به مردم نسبت به تمامی رویدادهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و رفع هرگونه ابهام خبری است. همان طور که بیان شد، یکی از زمینه‌های پرورش شایعه، وجود ابهام در موضوع است. ممکن است ابهام به‌طور ذاتی و ناخواسته در یک موضوع وجود داشته باشد و راهی برای وصول به حقیقت آن در دسترس نباشد. گاهی هم ابهام از روی عمد و به دلایل مختلف ایجاد می‌شود که مهم‌ترین دلیل آن سانسور می‌باشد. البته سانسور در تمامی حکومت‌ها رواج دارد، چرا که اگر اجازه انتشار هر خبری داده شود، سوءاستفاده احتمالی دشمن را در پی خواهد داشت. در واقع به همین دلیل است که در زمان جنگ شایعات فراوان است، زیرا بنا به مصالح عمومی، سانسور بیشتری بر رسانه‌ها حاکم است. در هر صورت، بهترین روش رعایت محدودیت متعادلی است که ضمن در نظر گرفتن منافع ملی، جلب اعتماد افکار عمومی را نیز مد نظر قرار دهد.

▪ مشغولیت سازنده ذهن: ذهن بدون سرگرمی سازنده و مفید، به آسانی با شایعات پر می‌شود. اوقات فراغت بدون برنامه و نداشتن سرگرمی مناسب در انسان‌ها تنش ایجاد می‌کند؛ غیبت کردن و شایعه‌پردازی، امکان دفع نابهنجار این تنش را فراهم می‌آورد. گاه دیده می‌شود که افراد بیکار، شایعه را باور و برای سایرین نقل می‌کنند تا در خود برانگیختگی ایجاد کنند و از یکنواختی رهایی یابند. لذا با غنی‌سازی اوقات فراغت و ایجاد سرگرمی‌های مفید، ذهن افراد از پرداختن به ابزارهای مخرب دور شده و یکی از راه‌های بروز شایعه مسدود می‌گردد.

▪ تقویت فرهنگ اجتماعی: رواج شایعه در یک جامعه، نشان‌دهنده پایین بودن روحیه فرهنگی افراد آن جامعه نیز می‌باشد. لذا برای مقابله با شایعه باید به ارتقای فرهنگ توجه کرد. تلاش در جهت زدودن اضطراب و نگرانی عمومی، تعلیم مسائل روان‌شناسی برای کاهش ضریب نفوذ پذیرش و تلقین حرف‌های غیرموثق، اطلاع‌رسانی و آشنا کردن مردم با آثار سوءشایعه و القای احساس شرم از این عمل، دانش‌افزایی عمومی، تعمیق بینش مردم و آموزش آنها در برخورد با شایعات از طریق رسانه‌های همگانی (مطبوعات، رادیو و تلویزیون) و حتی تریبون‌های مساجد که از قابلیت‌های فراوانی برای این هدف برخوردار هستند، در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد.

● پایان سخن

اشاعه دادن اخبار بی‌اساس و شایعات در بین مردم، به هر نحو، امر ناپسندی بوده و باعث آسیب‌های روانی و اجتماعی متعدد می‌گردد. قرآن کریم در آیه ۱۹ سوره نور می‌فرماید: «کسانی که دوست می‌دارند زشتی‌ها در میان اهل ایمان شایع شود، برای آنان در این جهان و آخرت عذابی دردناک خواهد بود و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید.» از سوی دیگر، یکی از آموزه‌های اخلاقی اسلام این است که هر فرد مسلمانی بکوشد از هرگونه رفتار و کرداری که امکان بدگمانی و ضربه‌پذیری را برای وی یا جامعه فراهم می‌آورد، اجتناب نماید. پس با شنیدن هر خبری از منابع ناموثق به صحت آن اعتماد کامل نکنیم و با تعمق، مطالعه و تحقیق به کشف حقیقت ماجرا اقدام کنیم. با این کار ضمن آنکه خودمان را از خطا رفتن در اطمینان نابجا مصون داشته‌ایم، کلاغ شایعه را ناکام می‌گذاریم. همچنین با باور نکردن برخی شایعات هدفمند و مخرب، در گناه سوءظن به انسان‌های دیگر شریک نمی‌شویم.

قرآن کریم، گرویدگان به حق را از زیادی گمان‌ها بر حذر داشته و بعضی از پنداشت‌های شخصی و سوءظن‌ها را گناه می‌داند، چراکه افراد مومن و متعهد و صدیق هرگز از گمان‌ها پیروی نکرده و اگر به چیزی یقین نداشته باشند، به زبان نمی‌آورند. (آیه ۱۲ سوره حجرات) همچنین حضرت علی (ع) فرمود: «میان حق و باطل، جز چهار انگشت فاصله نیست؛ باطل آن است که بگویی شنیدم و حق آن است که بگویی دیدم.» (نهج البلاغه، کلام ۱۴۱) به خاطر داشته باشیم که کمبود آگاهی، نقش مهمی در ترویج شایعه دارد. امام صادق(ع) فرمود: «از جمله نشانه حقیقت تو این است که اندازه گفتارت از مرز علم و اطلاع تو تجاوز نکند.» (وسائل الشیعه، ج ۱۸) لذا ضرورت ارتقای بینش و آگاهی عمومی که با مطالعات هدفمند از منابع معتبر صورت می‌پذیرد، بیش از پیش نمایان می‌شود.

منابع در دفتر روزنامه موجود است

امیرعباس میرزاخانی