بهره گیری از ابعاد سیاسی حج

حج در اسلام در عین این که پاکترین و عمیق ترین عبادت برای تطهیر و شستشوی روح و روان از هر گونه آلودگی است, مؤثرترین وسیله برای تبیین و پیشبرد اهداف سیاسی است, و اصولاً نمی توان حج را از دو خصیصه «عبادت» و «سیاست» جدا کرد, که این دو تار و پود حج را تشکیل می دهند

● مقدمه

حج در اسلام، ذخیره‏ای ارزشمند، بلند پایه و جاوید و چشمه‏ای همیشه جوشان با جویبارهای گوارا، زلال و یک مکتب سازنده و بالنده است و همواره تشنگان را به سوی خود می‏طلبد تا به آنها حیات و نشاط ببخشد.

با کمال تأسف، بیشتر حاجیان، از حج تنها به پوسته‏ای از آن قناعت کرده و مغز آن را به دور افکنده‏اند، و یا این که حج را وسیله تفریح و سیر و سیاحت و یا تظاهر و تهیه وسائل مادی و شخصی خود قرار داده‏اند، و هرگز به روح آن توجه نمی‏کنند. روشن است که چنین حجی، حج ابراهیمی و حج محمدی(ص) نخواهد بود.

حج، تنها یک عبادت محض و خودسازی بدون توجه به اجتماع نیست؛ بلکه حج:

در عین آن که خودسازی است، وسیله جامعه‌سازی است.

و در عین آن که موجب ارتقاء فضائل اخلاقی است، وسیله‏ای برای سامان بخشیدن سیاست اسلامی است.

و در عین آن که گناه‌زدائی است، وسیله‏ای برای امام شناسی، و حرکت در مسیر جهت‌گیری امام بر حق است.

با کمال تأسف، بیشتر حاجیان، از حج تنها به پوسته‏ای از آن قناعت کرده و مغز آن را به دور افکنده‏اند، و یا این که حج را وسیله تفریح و سیر و سیاحت و یا تظاهر و تهیه وسائل مادی و شخصی خود قرار داده‏اند، و هرگز به روح آن توجه نمی‏کنند. روشن است که چنین حجی، حج ابراهیمی و حج محمدی(ص) نخواهد بود.

حج در اسلام در عین این که پاکترین و عمیق‌ترین عبادت برای تطهیر و شستشوی روح و روان از هر گونه آلودگی است، مؤثرترین وسیله برای تبیین و پیشبرد اهداف سیاسی است، و اصولاً نمی‏توان حج را از دو خصیصه «عبادت» و «سیاست» جدا کرد، که این دو تار و پود حج را تشکیل می‏دهند، چرا که روح عبادت، توجه به خدا است، و روح سیاست توجه به خلق خدا، و این دو در مراسم حج آنچنان به هم آمیخته‏اند که جدا کردن هر یک، مساوی با نابودی اصل حج است، به عبارت روشن‌تر امور سیاسی در سطح عالی و کامل، آنچنان در یکایک دستورهای حج، جریان دارد، که خون در پیکر انسان جاری و ساری است، و آنان که منهای توجه به جنبه‏های سیاسی حج، به انجام مراسم حج می‏پردازند، و تنها به پوسته‏ای از ظواهر عبادی حج قناعت می‏کنند، قطعاً بدانند که حج را از محتوایش خارج کرده، و هیچ گونه بهره صحیح از آن نخواهند برد، برای دریافت این مطلب به روایت زیر توجه کنید:

امام باقر علیه السلام همراه یکی از روشن‌دلان به نام ابوبصیر، در مراسم حج شرکت نمود، ابوبصیر، ناله و فریاد و صدای گریه بسیار شنیده گفت: «ما اَکْثَرَ الْحَجیجُ وَ اَعْظَمَ الضَّجِیجُ»؛ «چقدر حاجی زیاد است، و گریه مردم، عظیم و گسترده می‏باشد.»

عصر امام باقر علیه السلام بود، طاغوتیان بنی‌امیه بر سراسر نقاط اسلامی حکومت می‏کردند، اکثر مردم دنباله رو آنها بودند، و از اسلام جز پوستی دیده نمی‏شد، حج آنها نیز همان حج طاغوتی بود، در ظاهر طواف کعبه می‏کردند و فریاد لبیک لبیک، سر می‏دادند، ولی امام حق را نمی‏شناختند، و یا اگر شناخته بودند، به جای پیروی از او، به دنبال طاغوت عصر، حرکت می‏نمودند.

امام باقر علیه السلام همراه یکی از روشن‌دلان به نام ابو بصیر، در مراسم حج شرکت نمود، ابوبصیر، ناله و فریاد و صدای گریه بسیار شنیده گفت: «ما اَکْثَرَ الْحَجیجُ وَ اَعْظَمَ الضَّجِیجُ»؛ «چقدر حاجی زیاد است، و گریه مردم، عظیم و گسترده می‏باشد.»

امام باقر علیه السلام (که به روح حج توجه داشت و هرگز فریب ظاهر را نمی‏خورد، و حج ابوجهلی را از حج ابراهیمی، کاملاً تشخیص می‏داد)، به ابوبصیر فرمود: «بَلْ ما اَکْثَرَ الضَّجِیجُ وَ اَقَلَّ الْحَجیِجُ»؛ «بلکه گریه کننده بسیار است، اما حاجی اندک ...»(۱)

جمعی از کوته‌بینان، به خاطر عدم درک محتوای عمیق اجتماعی ـ سیاسی حج، با تبلیغات دامنه‌دار خود باور انداخته‏اند که نباید حج را با مسائل سیاسی در آمیخت.

حضرت امام خمینی - قدس سره - این گونه منطق سست را به شدت محکوم کرده، و در فرازی از گفتارش می‏گوید:

«یکی از فلسفه‏های بزرگ حج، قضیه بُعد سیاسی او است، که دست‏های جنایتکار، از همه اطراف، برای کوبیدن این بُعد در کار هستند، و تبلیغات دامنه‏دار آنها مع‏الاسف در مسلمین هم تأثیر کرده که مسلمین سفر حج را بسیارشان یک عبادت خشک خالی بدون توجه به مصالح مسلمین می‏دانند، حج از آن روزی که تولد پیدا کرده است، اهمیت بعد سیاسی‏اش کمتر از بعد عبادی‏اش نیست، بعد سیاسی علاوه بر سیاستش، خودش عبادت است.»(۲)

در فراز دیگر می‏گوید:

در لبیّک لبیّک، «نه» بر همه بت‏ها گویید و فریاد «لا» بر همه طاغوت‏ها و طاغوتچه‏ها کشید، و در طواف حرم خدا که نشانه عشق به حق است، دل را از دیگران تهی کنید و جان را از خوف غیر حق پاک سازید، و به موازات عشق به حق از بتهای بزرگ و کوچک، و طاغوت‏ها و وابستگانشان، برائت جویید که خدای تعالی و دوستان او، از آنان برائت جستند و همه آزادگان جهان از آنان بری‏ء هستند... و با حال شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات روید، و در هر موقف به اطمینان قلب بر وعده‏های حق و حکومت مستضعفان بیفزایید، و با سکوت و سکون، تفکر در آیات حق کنید و به فکر نجات محرومان و مستضعفان از چنگال استکبار جهانی باشید.(۳)

● بهره‏گیری سیاسی ‏اهل‌بیت از مراسم‏حج و عمره

در این مقال مناسب است به ذکر چند نمونه از بهره‌گیری‏های سیاسی پیامبر اسلام صلوات الله علیه و ائمه اهل‌بیت علیهم السلام بپردازیم، تا شیوه صحیح برگزاری حج را آموخته و مشخصه‏های حج ابراهیمی و محمدی (ص) را بهتر بشناسیم.

امام باقر علیه السلام (که به روح حج توجه داشت) به ابوبصیر فرمود: «بَلْ ما اَکْثَرَ الضَّجِیجُ وَ اَقَلَّ الْحَجیِجُ»؛ «بلکه گریه کننده بسیار است، اما حاجی اندک ...»

الف) مانور توحیدی قهرمانانه پیامبر (ص) و همراهان هنگام طواف

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سال هفتم هجرت (یک سال قبل از فتح مکه) بر اساس قطعنامه «صلح حدیبیه»، مجاز بود که برای انجام مناسک عمره، به مکه رود و سه روز در مکه بماند.

آن حضرت، همراه دو هزار نفر از مسلمانان، به سوی مکه حرکت نمودند، در میقات مُحرم شده، با شکوهی به بلندای آفتاب وارد مکه گردیدند و به طواف کعبه پرداختند، مردم مکه از زن و مرد و کوچک و بزرگ به تماشای سیمای ملکوتی پیامبر اکرم و یارانش، صف کشیده بودند، جمال و شکوه پیامبر و یارانش، دیدگان آنها را خیره کرده بود، در این موقعیت بسیار مهم، که از نظر سیاسی، حساس و سرنوشت ساز بود، پیامبر اکرم(ص) به یارانش فرمود:

«شانه‏های خود را عریان کنید و به گونه‏ای (شکوهمندانه) طواف کنید تا مشرکان پوست ستبر و بازوان قوی و پرتوان شما را بنگرند.»

یاران، این دستور را اجرا نمودند، مشرکان در گرداگرد کعبه، صف کشیده بودند و طواف شکوهمند پیامبر صلوات الله علیه و اصحابش را تماشا می‏کردند.

جالب این که: هرگاه غرّش «لبیّک اَللّهُمَّ لبیّک» مسلمانان قطع می‏شد، «عبداللّه بن رواحه» (یکی از سرداران اسلام) در حالی که شمشیرش را حمایل کرده بود، اشاره به پیامبر کرده، با حنجره‏ای نیرومند و فریادی رعد آسا، چنین «رجز» می‏خواند و (شعار می‏داد):

خَلُّوا بَنِی الْکُفّارِ عَنْ سَبِیلِه خَلُّوا فَکُلِّ الْخَیْرِ فِی قَبُولِهِ

یا رَبِّ اِنّی مُؤْمِنٌ لِقِیلِهِ اِنِیّ رَأَیْتُ الْحَقَّ فِی قَبُو لِهِ

«ای کافر زادگان! راه را بر رسول خدا بگشایید، راه بگشایید و بدانید که همه سعادت در پرتو پذیرش رسالت پیامبر خدا فراهم می‏شود.

پروردگارا! من به گفته آن حضرت ایمان دارم، و حق را در پذیرش فرمانش می‏نگرم.»(۴)

به این ترتیب می‏بینیم، طواف کعبه، برای پیامبر اکرم و یارانش، به صورت مانور و نمایش قدرت، در برابر مشرکان درآمده بود، و در عین آن که عبادت بود، تبلوری از سیاست و شکوه اسلامی، برای سرکوبی مشرکان شده بود.

ب) اعتراض شدید و علنی امام حسین علیه السلام به معاویه در مراسم حج

سال ۵۸ هجرت، دو سال قبل از مرگ معاویه بود، معاویه با طغیان و سرکشی بسیار مغرورانه، به کشتار علویان و شیعیان امام علی علیه السلام ادامه می‏داد، و با قلدری بی‏رحمانه‏ای، با آنها برخورد می‏کرد.

امام حسین علیه السلام در آن سال، در مراسم حج شرکت نمود، در کنار مراسم حج، در سرزمین منا همه بنی‌هاشم و شیعیان و افراد برجسته ‏انصار را به یک گردهمایی دعوت کرد، بیش از هزار نفر، در محضر آن حضرت، اجتماع کردند، جمعی از تابعان و فرزندان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز حضور داشتند، امام حسین علیه السلام در آن اجتماع، برخاست و سخنرانی پرشوری کرد، در این سخنرانی، پس از حمد و ثنا فرمود:

«اَمّا بَعْدُ: فَاِنَّ الطّاغِیَةَ قَدْ صَنَعَ بِنا وَ بِشِیعَتِنا، ما قَدْ عَلِمْتُمْ وَ رَأَیْتُمْ ...» ؛ «اما بعد: همانا این طاغوت (معاویه) برخوردهایی با ما و شیعیان ما نمود که همه شما می‏دانید و دیده‏اید و گواه بوده‏اید، و اخبار آن به شما رسیده است، من می‏خواهم اموری را از شما بپرسم، اگر راست گفتم، مرا تصدیق کنید و اگر دروغ گفتم، مرا تکذیب نمایید، گفتارم را بشنوید، و آن را به خاطر بسپارید و سپس وقتی که پس از مراسم حج، به محل سکونت خود بازگشتید، پیام مرا به افرادی که مورد اطمینان شما هستند ابلاغ نمایید، و آنها را به آنچه می‏دانید (از ستم‌های معاویه، و پیکار با او) دعوت کنید، من ترس آن دارم با ادامه این اوضاع، «حق» فرسوده و نابود گردد، ولی خداوند نورش را تکمیل نماید هر چند کافران آن را نپسندند.»

آنگاه امام حسین علیه السلام با بیان آیات قرآن و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله پیرامون برتری علی‏ علیه السلام و شایستگی او و فرزندانش برای امامت، استشهاد کرد، و در این راستا، هر فرازی را که بیان می‏کرد، حاضران با فریاد: «اَللّهُمَّ نَعَم، قَد سَمِعْناهُ وَ شُهِدْناهُ»؛ «آری خدا را گواه می‏گیریم، که این گفتار را (از رسول خدا) شنیده‏ایم و به صدق آن گواهی می‏دهیم»، سخنان امام حسین علیه السلام را تصدیق می‏نمودند.

در پایان، بار دیگر امام حسین علیه السلام به آنها فرمود: «شما را به خدا سوگند می‏دهم که هنگام بازگشت به اوطان خود، سخن مرا به افرادی که مورد اطمینان شما هستند ابلاغ کنید، و آنها را از دعوت من آگاه نمایید.»(۵)

این حادثه نیز یک نمونه از بهره‌برداری سیاسی در کنار مراسم حج است امام حسین‏ علیه السلام از اجتماع مسلمین در مراسم حج، بر ضد طاغوت عصرش معاویه، به کار برد.

به این ترتیب، در این تابلو نیز، حج ابراهیمی را می‏نگریم، که تنها عبادت خشک نیست؛ بلکه در کنارش، مسائل مهم سیاسی مطرح می‏شود، و در شرایط بسیار سخت، مسأله رهبری حق، و اظهار نفرت از رهبری طاغوت، که یک مسأله کاملاً سیاسی است، عنوان می‏گردد.

ج) برخورد امام سجاد علیه السلام با طاغوت عصرش در کنار کعبه

یکی از فرازهای جالب تاریخی معروف که نشانگر آمیختگی مسائل سیاسی با مراسم حج است، ماجرای برخورد شدید امام سجاد علیه السلام با هشام بن عبدالملک، طاغوت اموی در کنار کعبه هنگام مراسم حج است، که خلاصه آن را در اینجا می‏آوریم:

عصر خلافت عبدالملک (پنجمین خلیفه مقتدر اموی) بود، پسرش هشام برای انجام مراسم حج، وارد مکه شد، او هنگام طواف، خواست حجرالاسود را استلام کند، ولی بر اثر ازدحام جمعیت نتوانست. در نزدیک حجرالاسود، منبری برای هشام نهادند، او بر بالای منبر رفت، جمعی از مردم شام به گرد او حلقه زده بودند، و او به تماشای طواف کنندگان پرداخت، ناگاه دید امام سجاد علیه السلام به طواف کعبه مشغول است وقتی که خواست، حجرالاسود را استلام کند، مردم با کمال احترام، برای او راه باز کردند، و ایشان با کمال راحتی، حجر الاسود را استلام نمود.

در این هنگام یکی از اهالی شام، به هشام گفت: «این شخص کیست که این گونه مورد احترام مردم است؟»

هشام، خود را به نادانی زد و گفت: نمی‏شناسم.

در این لحظه حساس، فرزدق، شاعر حماسه سرای خاندان رسالت علیهم السلام که از شاگردان امامان اهل‌بیت علیهم السلام بود، به آن مرد شامی گفت: وَلکِنِّی اَعْرِفُهُ؛ «ولی من او را می‏شناسم.»

شامی گفت: این شخص کیست؟

فرزدق در معرفی امام سجاد علیه السلام قصیده معروف و پرتوان خود را خواند، این قصیده شامل ۴۱ بیت است، که با این مطلع آغاز می‏گردد:

"هذا الَّذی تَعْرِف الْبَطْحاءُ وَ طْأَتَهُ وَ الْبَیْتُ یَعْرِفُهُ وَالْحِلُّ وِالْحَرَمُ؛ این مرد کسی است که سنگریزه‏های مکه، جای پای او را می‏شناسند، خانه کعبه و بیابان‌های حجاز، از بیرون حرم و داخل حرم، او را می‏شناسند.»

هشام به خشم آمد، و دستور داد فرزدق را زندانی کردند، وقتی که امام سجاد علیه السلام از زندانی شدن او با خبر شد، برای او دعا کرد، و از او دلجوئی نمود، و دوازده هزار درهم برای او فرستاد، فرزدق آن را نپذیرفت، امام سجاد علیه السلام برای او پیام داد:

«به خاطر حقی که بر تو دارم، این مبلغ را از ما بپذیر، خداوند به مقام معنوی و نیت پاک تو آگاه است»، آنگاه فرزدق آن مبلغ را پذیرفت، و در زندان، اشعاری در سرزنش هشام سرود.(۶)

در این تابلوی زیبا می‏بینیم: امام سجاد علیه السلام هنگام طواف کعبه، به شوکت هشام، اعتنا نکرد، و عمل فرزدق را در آنجا که کاملاً جنبه سیاسی داشت، ستود و از او دلجویی کرد، و برایش دعا نمود و دوازده هزار درهم فرستاد، و به نیت پاک او ارج نهاد و او را کاملاً تأیید نمود.

آیا این تأیید و این صحنه، بیانگر آن نیست که مطرح کردن مسائل سیاسی در کنار عبادت پرشکوه حج، محبوب و مقبول امامان معصوم بوده است؟

در اینجا می‏افزاییم که حضرت مهدی (عج) در کنار کعبه، قیام و ظهور می‏کند، و مردم بین رکن و مقام با آن حضرت بیعت می‏نمایند.(۷)

در پایان این مقال، به دو جمله کوتاه ولی پرمعنا از امام‏ صادق علیه السلام و حضرت زهرا علیهاالسلام پیرامون فلسفه حج، توجه کنید:

حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود: «جَعَلَ اللّهُ الْحَجَّ تَشْیِیدا لِلدِّینِ»؛ «خداوند، حج را مایه استحکام و تقویت پایه‏های دین نمود.» (۸)

امام صادق علیه السلام فرمود: «لا یَزالُ الدِّینُ قائما ما قامَتِ الْکَعْبَةُ»؛ «مادام که خانه کعبه بر پا است، اسلام هم بر پا است.»(۹)

به راستی، آن حجی که تنها به بُعد عبادی او توجه گردد، و بعد سیاسی آن که مهم‌ترین فلسفه حج را تشکیل می‏دهد، فراموش و ترک شود، آیا موجب استحکام دین، و استواری آن خواهد شد؟ مسلماً جواب منفی است.

نویسنده:محمد محمدی اشتهاردی

پاورقی‏ها:

۱ـ مناقب آل ابیطالب، ج ۴، ص ۱۸۴/ بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۷۹ / نظیر این مطلب، از امام صادق علیه‌السلام نیز نقل شده است. (بحارالانوار، ج ۲۷، ص ۱۸۱)

۲ـ صحیفه نور، ج ۱۸، ص ۶۶ و ۶۷.

۳ ـ صحیفه نور، ج ۲۰، ص ۱۸.

۴ ـ اقتباس از کحل البصر، ص ۱۱۹/ مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۲۷.

۵ ـ احتجاج طبرسی، ج ۲، ص ۱۸ و ۱۹.

۶ ـ بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۲۷.

۷ ـ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۳۶۶.

۸ ـ اعیان الشیعه، چاپ جدید، ج ۱، ص ۳۱۶.

۹ ـ وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۱۴.