ایران عامل باز تولید مشروعیت عدم تعهد

جنبش عدم تعهد در تاریخ دیپلماسی ایران بعد از انقلاب اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است

جنبش عدم تعهد در تاریخ دیپلماسی ایران بعد از انقلاب اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. به طور مثال در موضوع پرونده هسته ای کشورمان در آژانس یا در جنگ هشت ساله ایران و عراق نیز نام جنبش عدم تعهد بارها و بارها در سیاست خارجی ما تکرار شد. حال به بررسی این جنبش و چگونگی به وجود آمدن آن و کارکردهای این جنبش در طول تاریخ آن و نحوه و میزان تاثیر ایران و عدم تعهد برهم می پردازیم.

● تاریخچه:

همزمان با پایان گرفتن جنگ جهانی و استقرار صلح در جهان، فاتحان جنگ به تدریج به سوی یک همزیستی خصمانه گرایش پیدا کردند. دو ابر قدرت آمریکا و شوروی بعد از جنگ تجسم همه جانبه این سیاست خصمانه بودند که در اروپا، آسیا، آفریقا و حتی در سازمان ملل متحد رویاروی یکدیگر قرار گرفتند. از این رقابت می بایست دو بلوک سیاسی- نظامی پدید می آمد یعنی یکی در شرق به رهبری مسکو و دیگری در غرب به رهبری واشنگتن، نادیده انگاشتن منافع ملل محروم و رعایت نکردن حقوق کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه، موجب ظهور نهضت های آزادی خواهانه و رشد تشکیلات و سازمان های استقلال طلبانه شد. موج مبارزات ضداستعماری و رهایی بخش قبل از همه خاورمیانه و آسیا را در برگرفت و سپس به آفریقا کشیده شد. بدین ترتیب فکر تشکیل کنفرانسی متشکل از کشورهای آسیایی و آفریقایی به وجود آمد که پس از یک رشته تحولات موجب پیدایش جنبش عدم تعهد شد. عدم تعهد یا عدم وابستگی سیاست رهبران کشورهایی شد که صرف نظر از نظام ها و ایدئولوژی های متفاوت هدف و آرمان مشترکی را دنبال می کردند که همان رهایی از حلقه نفوذ شرق و غرب بود. (۱)

جنبش کشورهای غیرمتعهد، جنبش عدم انسلاک یا جنبش عدم تعهد (به انگلیسی: Non-Aligned Movement) (به فرانسوی: Non-Aligne Le Mouvement) در سال ۱۹۶۱ میلادی برابر با ۱۳۴۰ خورشیدی در اوج جنگ سرد و فضای دو قطبی بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه داری (امپریالیسم)، قرار داشتند، تشکیل شد. نام جنبش ابتدا «Non-Commitment» بود اما سریعاً به نام جدید تغییر یافت. اما با اتمام دوران جنگ سرد، هم اکنون اعضای این جنبش را اکثراً کشورهای در حال توسعه تشکیل می دهند.

نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند، در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ در شهر باندونگ اندونزی انجام شد. جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و سوکارنو رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. چون این اتفاق کمی بعد از استقلال هند رخ می داد تحت تاثیر جهان بینی ماهاتما گاندی نیز قرار داشت.

در ۱۹۶۱ اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال یوسیپ بروز تیتو رهبر یوگسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و احمد سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگوسلاوی برگزار شد، این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد. در یک تحلیل کلی از چرایی پیدایش این جنبش می توان اظهار کرد که وقتی غرب و شرق جهان را بین خود تقسیم کرده بودند و دنیا را ملک شخصی خود برآورد کرده بودند، عده ای از رهبران آزادی خواه جهان که نه تعهدی به نظام سرمایه داری داشتند و نه وابستگی به قطب سوسیالیزم، در تلاش برای انسجام کشورهای غیرمتعهد به دو بلوک قدرت، تلاش کردند شعبه سومی از قدرت ایجاد کنند که به عنوان وزنه تأثیرگذار در سطح بین الملل مورد توجه قرار گیرد. همانطور که از تاریخچه این جنبش برمی آید این نهاد نقطه شروع بسیار پرنگ و توام با اهداف عالیه انسانی داشته چنان که در منشور این جنبش نیز به خوبی مشهود است.(۲)

● پیوستن ایران به عدم تعهد:

ایران به دلیل پیوستن به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد در بلگراد سال ۱۹۶۱ حضور یابد و از آن به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد. در سال ۱۹۷۹پس از انقلاب اسلامی و سقوط شاه و از هم پاشیدن پیمان سنتو و در پی اعلام مواضع سیاسی خارجی ایران مسئله عضویت این کشور در جنبش غیرمتعهدها به طور جدی مطرح شد. یک ماه پس از انقلاب، ایزیدورومالمیرکا- وزیرخارجه کوبا- اعلام کرد که سیاست جدید ایران به این کشور اجازه می دهد به جنبش کشورهای عدم تعهد بپیوندد. وی اظهار داشت که دولت جدید ایران اقدامات مهمی در جهت تغییر روابط اقتصادی و سیاسی بین المللی انجام داده که با اهداف کشورهای غیرمتعهد سازگاری دارد. وزیر خارجه کوبا که در تدارک برگزاری کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد در هاوانا بود کناره گیری ایران از سنتو را شرط لازم ورود به نهضت غیرمتعهدها دانست. دو ماه بعد وزارت خارجه سریلانکا اعلام کرد که عبدالقادر شائول حمید- وزیر خارجه این کشور- عازم ایران است تا در مورد عضویت این کشور به جامعه کشورهای غیرمتعهد با مقامات ایرانی مذاکره کند. در خرداد سال ۱۳۵۸ وزارت خارجه ایران اعلام کرد که ایران به جنبش غیرمتعهدها خواهد پیوست و در کنفرانس هاوانا شرکت خواهد کرد.(۳) به دنبال آن، ارنست کورا سخنگوی دفتر هماهنگی جنبش غیرمتعهدها اعلام کرد که ایران درخواست رسمی عضویت در جنبش را تسلیم دولت سریلانکا رئیس جاری اجلاس کرده است. سپس یک هیئت در سطح معاون وزیر از سوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران به کلمبو اعزام شد تا در جلسات دفتر هماهنگی شرکت کند. در همین اجلاس بود که عضویت ایران در جنبش به تصویب رسید و تصویب نهایی آن به کنفرانس هاوانا ارجاع شد که سه ماه بعد، دفتر هماهنگی کارشناسان و سفرای کشورهای غیرمتعهد، عضویت ایران را به عنوان هشتاد و هشتمین عضو تصویب کرد.(۴)

● جنگ ایران و عراق:

درست یک سال پس از پیوستن ایران به جنبش غیرمتعهدها، عراق که تحت ریاست صدام حسین اداره می شد جنگ هشت ساله خود رابا ایران آغاز کرد. از این پس جنبش غیرمتعهدها که تا آن زمان عمده فعالیت اش مخالفت های تئوریک باگسترش امپریالیسم و نفوذ کمونیسم بود دستور کار مهمی پیدا کرد که جنگ دو کشور عضو این سازمان یعنی ایران وعراق بود.

سال ۱۳۵۹ به دنبال اوج گیری حملات عراق علیه ایران و درخواست تهران برای بررسی بیشتر موضوع جنگ، جنبش عدم تعهد یک کمیته حسن نیت مرکب از نمایندگان دولت های کوبا، یوگسلاوی، الجزایر، زامبیا، هند، پاکستان و سازمان آزادیبخش فلسطین تشکیل داد تا فعالیت خود را برای خاتمه جنگ آغاز کنند.

صدام حسین رئیس جمهور عراق از همان ابتدا نظر مثبتی به دخالت غیرمتعهدها در جنگ نداشت و به بهانه حضور الجزایر در گروه حسن نیت به تصمیم های گرفته شده بی اعتنایی می کرد.

کمیته حسن نیت در آبان ماه سال ۱۳۵۹ تصمیم گرفت که به تهران و بغداد سفر کند اما نخست وزیر وقت ایران اعلام کرد که تا وقتی نیروهای عراقی خاک ایران را ترک نکرده اند تهران هیچ پیشنهاد آتش بسی را قبول نخواهد کرد. به این ترتیب نخستین فعالیت های کمیته حسن نیت به نتیجه نرسید.

در آبان ماه ۵۹ رئیس جمهور وقت ایران در نامه ای خطاب به سران کشورهای غیرمتعهد خواستار موضع گیری آنها در مقابل عراق شد.

در روزهای پایانی بهمن سال ۱۳۵۹ جلسه ای به میزبانی هند در دهلی نو برگزار شد، دولت هند معتقد بود که طرح مسئله جنگ ایران و عراق باعث تضعیف جنبش عدم تعهد می شود.

رئیس هیئت ایران در اجلاس هند در سخنرانی اش خواستار رسیدگی جنبش به مسئله جنگ و محکوم کردن عراق و عقب نشینی صدام و تعلیق عضویت بغداد در جنبش غیرمتعهدها شد.

دو سال پس از اجلاس دهلی نو، این بار وزرای خارجه کشورهای غیرمتعهد در خرداد سال ۱۳۶۱ در «هاوانا» پایتخت کوبا جمع شدند تا دستور کار هفتمین اجلاس سران را که قرار بود در «بغداد» برگزار شود آماده کنند.

«علی اکبر ولایتی» وزیر خارجه وقت ایران که ریاست هیئت ایرانی را در این اجلاس برعهده داشته در کتاب خاطراتش از جنگ ایران و عراق می نویسد که «در سخنرانی ام در این اجلاس تأکید کردم که در صورت برگزاری اجلاس در بغداد جمهوری اسلامی در آن شرکت نخواهد کرد و ریاست جنبش را به رسمیت نخواهد شناخت.»

عراق با ریاست بر جنبش عدم تعهد می توانست فشار بیشتری را در جنگ به ایران وارد کند.

ایران معتقد بود که در صورت برگزاری کنفرانس سران غیرمتعهد در بغداد، خط مشی اساسی جنبش که طرفداری از صلح بود به شدت زیر سؤال می رود اما عراق برای ریاست جنبش تلاش زیادی می کرد چنانکه صدام حتی در نامه ای از رئیس جمهور وقت ایران هم برای شرکت در اجلاس بغداد دعوت کرد.

به دنبال پذیرش میزبانی عراق از سوی اعضا، ایران نیز دست به اقدامات وسیعی برای تغییر محل اجلاس زد. ضد حمله نظامی ایران علیه عراق در تیرماه ۱۳۶۱ و ناامن کردن آسمان بغداد که چند روز قبل از اجلاس سران صورت گرفته بود، باعث شد تا سران کشورهای عضو جنبش، با ناامن دیدن بغداد، حاضر به حضور در عراق نشوند.

ایران برای تغییر محل اجلاس جمعا ۳۵۰ ملاقات ترتیب داد تا اینکه در ۱۱ مرداد ۱۳۶۱ فیدل کاسترو طی نامه ای خطاب به رئیس جمهور ایران اعلام کرد که با تغییر محل موافق است ولیکن اجلاس وزرای خارجه برای تصمیم گیری در این مورد تشکیل شود.

سرانجام یک هفته پس از ارسال نامه فیدل کاسترو به رئیس جمهور وقت ایران، صدام حسین رسما با تغییر محل کنفرانس موافقت کرد و از هند خواست تا میزبانی اجلاس هفتم را به عهده بگیرد.

اجلاس هفتم سرانجام در هند آغاز شد و از ۵۶ عضو، ۵۳ کشور به نفع عراق موضع گرفتند و ایران در کنار لیبی، سوریه و کره شمالی تنها ماند. مهم ترین دستاورد سیاسی ایران در آن اجلاس برهم زدن اجماع دوباره درباره میزبانی بغداد بود.

در آن اجلاس با حمایت ایندیراگاندی و فیدل کاسترو، قرار بر این شد که وزرا در اجلاس آنگولا، درباره کشور بعدی میزبان تصمیم بگیرند که سرانجام «زیمبابوه» به عنوان میزبان هشتم غیرمتعهدها انتخاب شد. هیئت ایرانی گرچه در محکوم کردن عراق به عنوان متجاوز جنگی ناکام ماند، اما در تغییر محل اجلاس دست پر و کامیاب به تهران بازگشت.(۵)

● فروپاشی شوروی:

با فروپاشی بلوک شرق و تغییر در ساختار نظام بین الملل تا مدتها این نیروی سوم (جنبش عدم تعهد) در کما بود و نمی توانست با تعریف جدید از نظام بین الملل خود را باز تعریف کند. ضمن آنکه برخی از کشورهای عضو که خیلی هم متعهد به جنبش عدم تعهد نبودند، سعی می کردند در تعریف جدید هم جایگاه خود را ارتقا دهند و هم به گونه ای دیدگاه های خود را با بلوکهای به پستو رفته شرق و غرب و بازیگران جدید قدرتمند نظام بین الملل هماهنگ کنند. این، به علاوه از بین رفتن فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد سبب شد تا جنبش روبه انزوا رود. به عبارتی جنبش غیر متعهدها چند سال پس از پایان جنگ ایران و عراق که به این سازمان تحرک داده بود و با فروپاشی شوروی و از میان رفتن تعریف این سازمان، پانزده سال را در انزوای سپری کرد تا اینکه بازهم پرونده ای مرتبط با ایران، جنبش غیرمتعهدها را فعال کرد.(۶)

● مسئله هسته ای شدن ایران:

با طرح پرونده اتمی ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، تهران تلاش کرد با شکل دادن به گروهی از کشورها که از برنامه های اتمی اش حمایت می کنند، بر وحدت نظر کشورهای غربی تاثیر بگذارد.

موضوع پرونده اتمی ایران طی چند سال گذشته به دستور کاری دایمی برای جنبش غیرمتعهدها بدل شده و در وضعیتی که گمان می رفت جنبش به پایان عمر خود نزدیک شده است، جانی دوباره به آن بخشیده است هرچند که برخی از کشورهای عضو خود را ملزم به پیروی از اصول و بیانیه های جنبش نمی دانند.

در اجلاس فوق العاده سران جنبش غیرمتعهدها که چندی پیش در مالزی برگزار شد همه اعضا از برنامه های اتمی ایران حمایت کردند.

به زعم ناظران سیاسی، حمایت های اعضای گروه «نم» یا همان کشورهای عضو غیر متعهد ها از مواضع ایران در مسائل بین المللی به ویژه حقوق هسته ای ملت ایران یک روی سکه اش این است که این اقدامات حمایت از جمهوری اسلامی ایران است اما اگر دقیق تر به روند رفتارهای سیاسی این گروه بنگریم متوجه می شویم که این حمایت ها فضا برای عرض اندام و قدرت نمایی آنها در برابر بازیگران قدرتمند نظام سرمایه داری ایجاد کرده است. به طوری که می توان گفت در شرایط کنونی موضوع فعالیت های هسته ای صلح آمیز ایران و مخالفت های غرب با آن و این کشاکش و هماوردی بین المللی، تنها صحنه و دلیل اظهار وجود جنبش در دنیای معاصر تلقی می شود.

برخی از کارشناسان با اشاره به حمایت جنبش عدم تعهد از فعالیت های هسته ای ایران برآنند که نقش کلیدی ایران در احیای این جنبش، عامل اصلی حمایت این جنبش از ایران است.

در زمینه جنبش عدم تعهد و اهمیت آن برای ایران نیز باید گفت مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است. در نشست های شورای حکام آژانس که برای بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده است غیر متعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد.این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) خواستار شد.

در مجموع اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال ایران یکی از مهمترین واکنش های همیشگی این جنبش در طول سال های اخیر بوده است.

ایران به عنوان یک کنشگر مهم بین المللی در جنبش عدم تعهد می تواند نقش خوبی در تحقق و عملیاتی کردن ایده تحرک بخشی به جنبش ایفا کند و دراین مسیر موضوع هسته ای نقش ویژه ای پیدا کرده است.

همچنین در موضوعات دیگر در وضعیتی که مردم مسلمان منطقه در ساختار حکومتی خود تحولات بنیادینی به وجود آورده اند، به نظر می رسد ایران می تواند از جنبش عدم تعهد به خوبی از طریق تدبیر دیپلماتیک و از جمله توسعه روابط با کشورهایی که درحال گذار به دموکراسی هستند، استفاده کند.(۷)

به هرحال سیاست مقاومت مدبرانه ایران درحال تبدیل به سیاست و نسخه ای واحد نزد اعضای عدم تعهد است.

ریاست جنبش عدم تعهد و شانزدهمین اجلاس در تهران:

ریاست جنبش در آینده نزدیک به ایران واگذار خواهد شد و این موضوع این انتظار را به وجود می آورد که انسجام و تحرک جنبش در عرصه جهانی به دلیل ریاست ایران بیش از پیش افزایش یابد. چرا که درحال حاضر و حتی قبل از انتقال ریاست، ایران و موضوع فعالیت های صلح آمیز آن عملا به روح و موتور محرک و نیروی انسجام بخش جنبش تبدیل شده است.

پی نوشت:

منابع در دفتر روزنامه موجود است.

میرزا رضا لیلانی