«حافظ» قرآن

حافظ‌شناسان نظیر منوچهر مرتضوی معتقدند حافظ هم مثل هر انسان دیگری، نظریات و اعتقادات ثابت دارد که پیوسته و در همه جا همان‌ها را تکرار می‌کند و روی آن می‌ایستد، اما در کنار …

حافظ‌شناسان نظیر منوچهر مرتضوی معتقدند حافظ هم مثل هر انسان دیگری، نظریات و اعتقادات ثابت دارد که پیوسته و در همه جا همان‌ها را تکرار می‌کند و روی آن می‌ایستد، اما در کنار این، حرف‌هایی هم برحسب حال و احوال متغیر انسانی گفته است که باید میان این دو تفاوت گذاشت.

مثلاوقتی انسان ناراحت است حرفی می‌زند که در وقت خوشحالی آن را قبول ندارد و چیز دیگری می‌گوید، اما این به معنای ضد و نقیض‌گویی نیست. به نظر من دیدگاه حافظ درباره دستگاه آفرینش و عالم خلقت همان است که گفته است: «نیست در دایره یک نقطه خلاف از کم و بیش» که اگر این نباشد دیگر چه فرقی میان یک کافر با حافظی که در متن فرهنگ معرفتی و دینی رشد کرده است، وجود دارد؟ ما باید به این مسأله توجه داشته باشیم که حافظ، حافظ قرآن بوده است و برخلاف فرهنگ قرآن حرف نمی‌زند اگر چه گاهی به اقتضای شاعری طنز و مطایبه‌ای هم در کلامش به چشم می‌خورد که این حق طبیعی و مسلم اوست و در واقع نمک کلامش است. در آن بیت که می‌گوید: پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت.

هم طنز و تعریضی به پیر خودش دارد و البته نباید فراموش کنیم که این پیر، پیری بی صلاحیت نیست بلکه پیر مغان اوست؛ همان پیر روشن ضمیری که گاهی با عناوین، پیر دردی کش و پیر میخانه هم از او یاد می‌کند و کاملا هم مطیع نظر اوست. اگر به این مسائل توجه نداشته باشیم آن وقت در دام چاله‌ای گرفتار می‌شویم که بعضی شده‌اند. ما باید کلیت دیدگاه و بیان حافظی را مدنظر داشته باشیم و براساس آن قضاوت کنیم. مگر خود او نمی‌گوید: هر چه هست از قامت ناساز بی‌اندام ماست.

دکتر سعید حمیدیان

حافظ پژوه و مدرس دانشگاه