آدرنال مافوق کلیه

آشنایی با ساختار و عملکرد غده فوق کلیوی

کلیه‌ها در بدن ما دو عضو کوچک هستند. روی هریک از این دو عضو اعضای کوچک‌تری قرار گرفته که ما به شدت به آنها نیاز داریم. نام این دو عضو کوچک، غدد فوق کلیوی است. هر غده فوق کلیوی، کلی هورمون ریز و درشت در بدن ما ترشح می‌کند که در این شماره به آنها خواهیم پرداخت...

غدد فوق کلیوی، بافت‌هایی هستند که سلول‌های آنها برای ترشح موادی ویژه تخصص یافته‌اند. این غدد از جمله غدد داخلی بدن بوده و محل آنها در بالای هر کلیه و چسبیده به آنهاست. غدد فوق کلیوی از دو بخش قشری و مرکزی تشکیل شده که هر بخش را می‌توان یک غده کاملا مستقل‌ دانست.

● اثر بر سیستم عصبی

تغییرات میزان کورتیزول سبب تغییراتی در آستانه حس‌ها، حافظه، هوش و تمرکز مغزی می‌شود. این آثار در کمبود کورتیزول به صورت افسردگی، خمودگی و ندرتا روان پریشی و نیز تغییراتی در حس‌های شنوایی، چشایی و بویایی می‌گردد. این تغییرات احتمالا از طریق کاهش جریان خون مغزی و اثر بر هدایت جریان‌های عصبی و تحریک‌پذیری سلول‌های عصبی ایجاد می‌شوند.

● آثار ضد التهابی

کورتیزول از طریق کاهش نفوذپذیری مویرگ‌ها از نشت پلاسما به‌داخل بافت‌ها جلوگیری کرده و سبب کاهش التهاب و التیام سریع‌تر زخم‌ها می‌گردد.

همچنین کورتیزول در متابولیسم مواد پروتئینی و چربی‌ها، در حفظ فشار خون طبیعی، مقاومت عضلات، افزایش اسید معده،، در تکامل رشد ریه در جنین، جذب آب و سدیم در کلیه‌ها، کاهش لنفوسیت‌های خون و در بعضی از حیوانات در شروع و ادامه زایمان نقش موثری ایفا می‌کند.

● آثار مینرالوکورتیکوئیدی

اگرچه بعضی از استروئید‌های قشر آدرنال مانند کورتیکوسترون و کورتیزول دارای آثار مینرالوکورتیکوئیدی هستند ولی مهم‌ترین مینرالوکورتیکوئید در انسان آلدوسترون است که دارای این آثار است:

▪ کاهش دفع سدیم از ادرار

▪ افزایش دفع پتاسیم و یون هیدروژن در ادرار

▪ افزایش جذب آب در کلیه و جلوگیری از هدر رفتن آب بدن

● آثار آندروژنی

در قشر غده آدرنال چند هورمون جنسی نر (آندروژن) و به مقدار کمتری هورمون‌های جنسی ماده (استروژن و پروژسترون) ساخته می‌شوند. آندروژن‌های قشر آدرنال در جنس نر به رشد اندام‌های جنسی در دوران کودکی کمک می‌کند.آندروژن‌های قشر آدرنال آثار خفیفی در زنان نه تنها قبل از بلوغ بلکه در سراسر زندگی دارند. قسمت زیادی از رشد موهای زیر بغل و زهار در زنان ناشی از عمل این هورمون‌هاست. در زنان اگر ترشح آندروژن‌های قشر آدرنال از حد طبیعی بیشتر شود، نشانه‌هایی از صفات ثانویه جنسی مردانه مانند بم شدن صدا، پرمویی، کاهش رشد پستان‌ها و بزرگ شدن کلیتوریس ظاهر می‌شود. که به این اختلال سندرم آدرنوژنیتال گویند.

● بخش قشری

این بخش از سه لایه تشکیل شده است در هر لایه یک دسته هورمون ترشح می‌کند، اما از نظر شیمیایی تمام هورمون‌های بخش قشری جز گروهی از چربی‌ها هستند که به نام استروئید معروف‌اند. از جمله هورمون‌های این بخش، آلدسترون و کورتیزول است.

● کورتیزول

هورمون دیگر بخش قشری، کورتیزول است که به ویژه از نظر کثرت فعالیت‌هایی که انجام می‌دهد، از هورمون‌های بسیار مهم بدن است. کورتیزول در موارد ترمیم زخم‌ها، رفع التهاب در بافت‌ها، تجزیه پروتئین‌ها و تبدیل آنها به قند، مقابله با شرایط ناگوار بدنی و محیطی مانند بیماری، عفونت میکروبی، شوک‌های عصبی و عاطفی، گرما و سرما دخالت دارند و به کمک بدن می‌آیند.

● آلدوسترون

از جمله هورمون‌های بخش قشری آلدوسترون است که در تنظیم میزان سدیم خون دخالت می‌کند. از زمان قدیم می‌دانستند که اگر غده فوق کلیوی جانوری را بردارند، جانور پس از چند روز می‌میرد. اکنون روشن شده است که علت مرگ، دفع بیش از حد سدیم از کلیه است که در نتیجه فقدان آلدسترون صورت می‌گیرد. اگر به جانور فاقد غده آدرنال، مقدار زیادتری نمک خورانده شود، از مرگ آن جلوگیری می‌شود.

● بخش مرکزی غدد فوق کلیوی

این بخش، هیچ ارتباطی به بخش قشری ندارد. در واقع، بخش مرکزی غده فوق کلیوی را می‌توان جزئی از دستگاه عصبی سمپاتیک دانست، زیرا این اعصاب به سلول‌های بخش مرکزی وارد شده‌اند و هر بار که تحریک دستگاه سمپاتیک رخ می‌دهد، این سلول‌ها تحریک می‌شوند و هورمون آدرنالین آزاد می‌کنند این هورمون به همراه گردش خون به رگ‌ها، ماهیچه‌ها، قلب و مغز می‌رسد و موجب تقویت و تشدید آثار اعصاب سمپاتیک می‌شود.

● آدرنالین

به طور کلی آدرنالین همگام با تحریک اعصاب سمپاتیک ترشح می‌شود و موجب فراهم آوردن نوعی حالت آماده باش برای بدن است، تا شخص بتواند در مقابل اتفاقات نابهنگام یا فوق العاده، آمادگی قبلی داشته باشد (مانند موارد ستیز ، فرار یا ...). در چنین حالاتی ترشح آدرنالین موجب می‌شود که فعالیت قلب و فشار خون زیادتر شود و خون رسانی افزایش یابد. آدرنالین، موجب باز شدن رگ‌های عضلات شده و خونرسانی را به این اعضا که تحریک بدن را موجب می‌شود، افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، عمل آدرنالین بر کبد باعث می‌شود که گلوکز خون بالا رود و انر‍ژی مورد نیاز برای ماهیچه‌ها و اعصاب تامین شود.

● هیپوکورتیکوئیدی و هیپرکورتیکوئیدی

کمبود هورمون‌های قشر غده آدرنال (هیپوکورتیکوئیدی) باعث بیماری آدیسون و افزایش غیرطبیعی آنها موجب بیماری کوشینگ می‌شود. در بیماری آدیسون که در اثر تحلیل و کوچک شدن قشر آدرنال ایجاد می‌شود، حجم خون و فشار آن و بازده قلبی کاهش می‌یابد و ضعف و رخوت عمومی همراه با پیگمنتاسیون (ایجاد لکه‌های قهوه‌ای و سیاه) در نواحی نازک پوست به ویژه در مخاط لب‌ها و نوک پستان‌ها می‌شود. اگر بیمار درمان نشود در ظرف چند روز تا چند هفته به علت ضعف شدید و شوک گردش خونی می‌میرد.

در بیماری کوشینگ که از رشد بیش از حد قشر آدرنال (هیپرکورتیکوئیدی) به وجود می‌آید، بافت چربی در نواحی گردن و پشت افزایش می‌یابد ولی دست‌ها و پاها لاغر می‌شوند، ضعف عضلانی عارض می‌شود و پوست نازک و استخوان‌ها شکننده شده و افسردگی و اضطراب و اختلال در حافظه نیز ایجاد می‌شود. به علاوه در این بیماران صورت خیزدار و پف کرده و حاوی جوش‌های فراوان همراه با رشد زیاد مو در صورت مشاهده می‌‌شود.

● تنظیم ترشح کورتیکوستروئیدها

ترشح کورتیزول و کورتیکوسترون و آندروژن‌های غده آدرنال به وسیله هورمون آدرنوکورتیکوتروپین که محرک قشر آدرنال است و از هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود، تنظیم می‌گردد. ترشح ACTH نیز به نوبه خود توسط فاکتور آزادکننده کورتیکوتروپین تنظیم می‌شود.

درد و ناراحتی‌های عصبی و روانی با تاثیر بر هیپوتالاموس، ترشح هورمون تنظیم کننده را افزایش می‌دهند که در نتیجه آن به افزایش ترشح کورتیکوستروئیدها منجر می‌شود. ترشح هورمون‌های کورتیزول و فاکتور آزادکننده کورتیکوتروپین و ACTH در شبانه روز حالت نوسانی دارد، به طوری که در ساعات اولیه صبح زیاد و در هنگام غروب کم است.

● گلوکوکورتیکوئیدها

به علت پخش گیرنده‌های کورتیزول در نقاط مختلف بدن، این هورمون، آثار فیزیولوژیک وسیعی را در همه جای بدن موجب می‌شود. مهم‌ترین اثر کورتیزول افزایش مقاومت بدن در مواقع استرس و تداوم حیات است.

هنگامی که گلوکز مورد احتیاج نباشد، کورتیزول باعث افزایش ذخیره گلیکوژن در کبد و به مقدار کمتر در عضلات و قلب می‌شود. ولی در شرایط بی‌غذایی موجب می‌شود که بافت‌های مهم بدن گلوکز کافی دریافت کنند، اگر فردی از خوردن غذا خودداری کند پس از مدتی ذخیره گلوکز تمام می‌شود، در صورتی که وجود گلوکز برای فعالیت مغز ضروری است. در چنین شرایطی کورتیزول از طرق مختلفی قند خون را افزایش می‌دهد.

دکتر هومن خلیقی