جهان و جهان بینی جمال زاده

اولین نامه ای که سید محمدعلی جمال زاده از ژنو برای من فرستاد درباره کتابچه ای بود که پیرامون مسئله ی جنگ منتشر کرده بودم و نسخه ای از آن را همراه با نامه ای برای پیرمرد هم فرستاده بودم در بحبوحه ی جنگ ایران با عراق, مطالبی را به طور کلی درباره جنگ گردآورده و ترجمه کرده بودم و چون امکان انتشار آن در ایران و در آن زمان وجود نداشت, به تعدادی محدود و به صورت کتابچه ای در آلمان منتشر کردم و برای برخی از دوستان و آشنایان فرستادم

اولین نامه‌ای که سید محمدعلی جمال‌زاده از ژنو برای من فرستاد درباره کتابچه‌‌ای بود که پیرامون مسئله‌ی جنگ منتشر کرده بودم و نسخه‌ای از آن را همراه با نامه‌ای برای پیرمرد هم فرستاده بودم. در بحبوحه‌ی جنگ ایران با عراق، مطالبی را به‌طور کلی درباره جنگ گردآورده و ترجمه کرده بودم و چون امکان انتشار آن در ایران و در آن زمان وجود نداشت، به‌‌تعدادی محدود و به‌صورت کتابچه‌ای در آلمان منتشر کردم و برای برخی از دوستان و آشنایان فرستادم.

۱ ) جمال‌زاده در ۸ مهرماه ۱۳۶۶ در پاسخ، نامه‌ای برایم فرستاد که از جمله در آن نوشته بود: "برایِ منِ هیچ‌ندان مسئله‌ی جنگ و صلح که از مغز انسانی و روح آدمیان ریشه می‌گیرد، مسئله‌ی بغرنجی است. درباره‌ی جنگ همین‌قدر بعرض می‌رساند که وقتی انسان متوجه‌ی دنیای اکل و مأکول که در سرتاسر جهان و جهان‌های از ما دورافتاده و در فلک‌الافلاک‌ها (گالاکسی‌‌های امروز) می‌گردد، به‌سهولت قبول می‌کند که جنگ و ایجاد غالب و مغلوب همیشه و در همه جا حکمروا بوده است و شاید بعدها هم خواهد بود. ولی البته تربیت و تبلیغات و رواج انسانیت و معنویات هم ممکن است وضع را بهتر سازد. در هر صورت کار خوبی کرده‌اید و درین شعله‌های آتش درصدد هموار ساختن شعله برآمده‌اید. خدا به‌شما پاداش دهد. اما درباب کیفیت روح (و روانشناسی) درین جای تردید نیست که از روح خیلی خیلی بی‌خبریم و خوب می‌دانیم که حتی در کلام‌الله مجید ما که بلاشک کتابِ عظیم‌الشأنی است درباره‌ی روح آمده است که "قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی"۲ و من بارها از خود پرسیده‌ام که این روح چیست و در کجای وجود انسانی منزل دارد که گاهی حتّی به‌ضرب نیشِ زنبور یا عقربی به‌پرواز درمی‌آید و از بدن جدا می‌شود و معلوم نیست به‌کجا می‌رود. پس نه چندان به‌حرف‌های علوم فیزیک و شیمی و هیئت معتقدم و نه به‌حرف‌های روانشناسان و خودمان را کودکانی بیش نمی‌دانم. در هر صورت کار جناب‌عالی در ترجمه‌ی این کتاب سزاوار تمجید است و خدا به‌شما توفیق عطا فرماید".

● «کلاغه به‏خانه‏اش نرسید»

چند سال گذشت. ژوئیه سال ۱۹۹۰ میلادی بود که سید محمدعلی جمال‌زاده در نامه‌ای دیگر به‏من نوشت: «حاضرم و دلم می‏خواهد که بعضی از چیزهایی که به‏شکل داستان و یا کتاب و یا مقاله و یا خاطرات و یا یادداشت نوشته‏ام و هنوز به‏چاپ نرسانده‏ام و حاضر دارم، به‏صورت قابل قبولی به‏چاپ برسد و تا عمر باقی است (شاید شنیده باشید که صد ساله شده‏ام و شکر خدا را به‏جا می‏آورم و هنوز هم با قلم و کاغذ سر و کار دارم). پس از انقلاب ایران کتابی از من در ایران به‏چاپ نرسیده است. کتاب «کلاغه به‏خانه‏اش نرسید» هم هنوز به‏چاپ نرسیده است و شاید امکان‏پذیر باشد که آنرا با کمک دوستانه شما به‏چاپ برسانم. محتاج رسیدگی از طرف خودم است که چون مغلوب سن و سال هستم کار آسانی نیست». در پاسخ نامه‌اش نوشتم که آماده‌ی خدمتم.

یک سال گذشت و دیگر خبری از جمال‌زاده نرسید. در ۳۰ سپتامبر ۱۹۹۱ نامه‌ای تأثرآور از او دریافت کردم. نوشته بود: «با سلام و دعای بسیار خالصانه با تأخیر بسیار و تقدیم معذرت بعرض میرساند که ارادتمند روزگار سخت پریشانی دارد و زنم (۸۴ ساله) در بیمارستان در حال نزع است و خدا میداند چه عاقبتی خواهد داشت. امید نجات بسیار کم است چون مرضش مرض پاژکین‌سون است و بسیار صعب‌العلاج است علی‌الخصوص که مغزش محتاج عمل جراحی است و مغز را چند سال پیش یک‌بار عمل کرده‌اند و عمل دوباره را بسیار بسیار خطرناک و بس غیر ممکن میدانند. خودم هم زیاد پیر شده‌ام بحساب هجری قمری صد ساله هم شده‌ام و حال خوشی ندارم باین جهت و جهات متعدد دیگری که با شرح آن دلم نمیخواهد شما را ملول سازم بعرض میرسانم که فعلاً از جمع‌آوری و رونویسی داستانهائی که صحبتش را با جناب‌عالی بمیان آوردم منصرف هستم شاید باز روزگار بهتری نصیبم شود در آن وقت آدرس شما را کنار گذاشته‌ام و باز اسباب زحمت خواهم شد مقصود این است که شاید قبل از چشم‌بستن ابدی این چند داستان هم بچاپ برسد و از میان نرود در صورتیکه اگر از میان هم برود آسمان بزمین نخواهد آمد».

جمال‌زاده در روز هفدهم آبان سال ۱۳۷۶ در سن یکصد و شش سالگی درشهر ژنو چشم از جهان فروبست و تا امروز که این قلم بر روی کاغذ می‌لغزد، آخرین داستان‌های او که عنوان «کلاغه به‌خانه‌اش نرسید» را برای آنها برگزیده بود هنوز منتشر نشده است. پس از انقلاب و تا همین چند سال پیش، کتابی در ایران از جمال‌زاده منتشر نشده بود؛ تا آنکه نخستین بار در سال ۱۳۷۷ خورشیدی یادواره‏ای نفیس و ماندگار در یکمین سالگرد مرگش منتشر شد و یک سال پس از آن، انتشار آثار او به‌همت «هیأت امنای انتشار آثار جمال‌زاده» آغاز شد و تا امروز بسیاری از کتاب‌های جمال‌زاده در ایران نشر و بخش شده است.

● قصه تنهایی و غربت

باری، جمال‌زاده نزدیک به‌‏نود سال از عمر صد و چند ساله خود را در غربت گذراند؛ خواسته یا ناخواسته؟ نمی‏دانم، فقط در این سال‌های طولانی دوری از وطن، من خود به‏تجربه دریافته‏ام که هر کس چند سال از عمر خود را در غربت سپری کرده باشد، می‏داند که قصه تنهایی و غربت، قصه‏ای است که هر جا حکایت شود غم‏افزاست و جانکاه؛ حال خواه در کویر لوت و بیابان برهوت باشد، خواه در کنار رودخانه سن و دریاچه ژنو. از این‏رو براین باورم که جمال‌زاده نیز از این قاعده مستثنی نبود. شاید بهترین گواه این مدعا را بتوان در لابلای نامه‏هایش یافت. برای نمونه او در نامه‏ای به‌بانوی گرانقدر سیمین دانشور از جمله می‏نویسد: «ژنو بلاشک یکی از قشنگ‏ترین شهرهای دنیاست (بعضی اشخاص معتقدند که قشنگ‏ترین شهر است) و من هم زنِ خوب و خانه خوب و مزاج سازگاری دارم ولی تنها مانده‏ام و گاهی این تنهایی معنوی به‏جایی می‏رسد که آن شعر معروف بر زبانم جاری می‏شود که نه در غربت دلم شاد و نه رویی در وطن دارم... گاهی هم اتفاق می‌فتد که نه تنها در شهر ژنو بلکه در دنیا، خودم را زیاد غریب می‌بینم و آن وقت دیگر کتاب و مقاله هم برایم بی‌مزه می‌شود و آن وقت است که دلم هوای دو سه تن رفیق و همزبان می‌کند».۳

او با آنکه می‏دانست که می‏خواهد در غربت بماند، ولی شاید خود هم تا پایان کار ندانست که چرا؟ آیا هراس از فساد گسترده در ایران بود؟ می‌گفت: "در ایرانِ ما، درد واقعی که علاجش مشکل است و نه با وسیله‌ی مذهبی می‏شود آن را مداوا کرد و نه با سیاست و تنبیه، «فساد» است".۴ جمال‌زاده با این سخن انگشت بر زخمی دیرین می‏گذاشت و در نامه‏ای نیز دلیل نرفتن به‏ایران را ترس از رشوه‏خواری و فساد گسترده می‏داند و می‏نویسد: «مکّرر به‏دوستانم گفته‏ام که می‏ترسم به‏ایران بروم و از یک طرف عصبانی بشوم و عنانِ اختیار از دستم بیرون برود و حتی جذبه رشوه، از جاده بیرونم بیندازد و دارای قوه و قدرتی که بتوانم در مقابل امکان ثروتمند شدن- از راه رشوه و دخل و مداخل و عایدات نامشروع- استقامت بورزم، نباشم و آدم محولی، یعنی ناپاک و آلوده و پُر سر و صدا و پُرمدعا و بی‏کاره از آب درآیم. حالا هم بی‏کاره و بی‏مصرف هستم ولی لااقل قدرت اینکه کار نامشروع و عمل زشتی انجام بدهم، ندارم»۵

یا ترس از جفت ارتشاء و تبرا از همزاد فساد، یعنی سنت استبدادی بود؟ که "حجت را بر او تمام کرد که بلای اساسی آن تاریخ و فرهنگ یک استبداد سنتی و یک سنت استبدادی زودرس و دیرپاست که خواه ناخواه از مرزهای دولت مرکزی هم گذشته، و نه فقط حکومت‏های محلی و ایلی، و درجات دیوانی و عیون اعیانی را فرا گرفته، بلکه به‏وجوه عامّه و وجود اشخاص نیز راه یافته است. و از همین‏رو برداشت او از استبداد، صِرف دیکتاتوری یا حکومت مطلقه نیست، بلکه نوعی خودسری و خودرایی است که در سطوح گوناگون اجتماع و اِشکال متعدد روابط اجتماعی، زبردست را صاحب همه حقوق می‏سازد و زیردست را از هر‌گونه حقی می‏اندازد. جمال‌زاده، هم از این استبداد نفرت دارد و هم از آن می‏ترسد".۶ در هر حال این بیت از صائب بی‏گمان زبان حال جمال‌زاده است، آنجا که می‏گوید:

دل رمیده ما شکوه از وطن دارد

عقیق ما دل پُر خونی از یمن دارد

● زبان چونان رودخانه‌ای جوشان

هر که اما می‏خواهد که از بسیاری غم و درد غربت اندکی بکاهد، باید تدبیری کند و چاره‏ای بیندیشد؛ وگرنه نه تنها غم غربت از پای می‏افکندش که سهل است، هویتش را هم از او می‏ستاند و بر باد می‏دهد. نه‏آنجایی می‏شود و نه اینجایی؛ برزخ‏نشینی می‏شود که حتی اگر هم محیطی که در آن زندگی می‏کند ظاهری «بهشتی» داشته باشد، روزگارش اما «دوزخی» است. جمال‌زاده هم چنین کرد و چون مصمم بود که در اروپا بماند، برای رهایی از مهلکه بی‏هویتی، عشق به‏زبان فارسی را در خانه‌ی جان خود جای داد و تمام عمر دست به‏دامان فرهنگ و تاریخ و ادبیات ایران شد و از این رهگذر نه تنها خود را که بسیاری را نیز از بی‏هویتی نجات داد و هم نشان داد که چگونه می‏توان عمری را دور از وطن گذراند، بی‏آنکه بی‌وطن شد.

من در جایی در پاسخ به‌پرسش خبرنگاری که از وطن و زندگی در غربت پرسیده است گفته‌ام: «در هر کجای جهان که باشم، وطن من گستره پهناور زبان فارسی است. من هویت خود را در گستره این زبان جستجو کردم و یافتم. به‌جرأت می‌گویم که ملّیت و مذهب من هم در زبان فارسی است که معنا پیدا می‌کند».۷ حال می‌گویم که در واقع زبان فارسی «وطن» اصلی جمال‌زاده شد و در این عرصه پهناور بود که او هویت ایرانی خود را یافت و در «وطن‏دوستی» شهره عالم شد و خوش درخشید. ولی دلباختگی عمیق جمال‌زاده به‌زبان فارسی و دلبستگی او به‏فرهنگ و ادبیات ایران و نیز وطن‏دوستی او، هیچگاه با تنگ‏نظری و تعصب و ناسیونالیسم خشک و بی‏مغز همراه نبود، بلکه همواره با بلند نظری و سعه صدر و با تسامح و تساهل به‏این امور می‏نگریست. او در مورد آمیختگی سنجیده زبان‌ها و آمیزش آگاهانه فرهنگ‏ها و تمدن‏ها، تعصبات بی‏مورد نشان نمی‏داد و در جایی در این باره می‏نویسد: «زبان حالت رودخانه جوشانی را دارد. باید سرچشمه آن پاک و قوی باشد تا اگر خاشاکی در آن وارد شود، خودِ رودخانه به‏قوّت و قدرت خود آن را از میان ببرد و محو سازد. و این بسته به‌این است که جوان‏های ما دارای افکار قوی و صحیح و تازه و جوان باشند و ذوق و فهم آنها از روی قواعد منطقی و عاقلانه و استوار ارتقا بیابد و خلاصه آنکه مرد فکر خود باشند و بر اسب اعتقاد و ایمانی سوار باشند که در محیط و آب و هوای مملکت خودمان تربیت شده باشد و آب و علفِ جلگه‏های خودمانی را خورده و نوشیده باشد. مسلم است که دروازه‏های مملکتمان را نمی‏توانیم به‏روی افکار جدید ببندیم و اگر ببندیم، به‏خودمان و به‏مملکتمان و به‏دنیا و به‏تمدن خیانت کرده‏ایم ولی افکار دیگران را نیز از راه خامی و بلاتشخیص پذیرفتن، کار معقولی نیست و همان طور که وقتی از انگلستان پارچه وارد می‏کنیم، نزد خیاط می‏بریم که مناسب قد و قامت و ذوق و سلیفه خودمان برایمان لباس بدوزد، در مورد قبول افکار جدید و قدیم بیگانگان باید آنهایی را بپذیریم که برای ما مناسب و به‏ترقی و پیشرفت و رفاه مادی و معنوی هموطنان مفید و مناسب باشد و تا با اطلاع به‏احوالِ آب و خاک و مردم خودمان آن افکار را در دیگ فکر و تجربه به‏طوری که قابل هضم باشد، حاضر نساخته‏ایم، به‏میدان نیاوریم و فکر مردم ساده را مشوش نسازیم. خلاصه آنکه چون خیلی عقب مانده‏ایم، خیلی عاقلانه و با حزم و احتیاط و به‏قول فرنگی‏ها rational (بخردانه) عمل نماییم که بیهوده وقت و انرژی صرف نشود.۸

● راهگشای نسلی تازه

جمال‌زاده خود نمونه خوبی در این زمینه به‏دست داده است که بی‏گمان در عرصه‏های دیگر نیز می‏تواند سرمشق و الگو قرار گیرد: او با آگاهی و هوشیاری و با تکیه بر سنت‏های کهن داستانسرایی در ایران، از هنر داستان‏نویسی اروپایی بهره گرفت و نخسین داستان کوتاه ایرانی را با سبک و شیوه‏ای جدید پدید آورد و از این طریق به‏گستره‏ای از ادب فارسی که در تنگنای سنت‏های دست و پاگیر گرفتار آمده بود، هویتی تازه بخشید. او طلایه‏دار داستان‏نویسی نوین ایران شد و راهگشای نسلی که امروز خود را مدیون صادق هدایت می‏داند ولی کمتر از نقش جمال‌زاده در پیدایش این گستره آگاهی دارد. و این در حالی است که هدایت جمال‌زاده را بزرگ خود می‏دانست. البته جمال‌زاده در خَلق اولین اثر ادبی خود یعنی «فارسی شکر است»، بیشتر به‏نثر داستان و به‌جنبه‏های ترقی زبان فارسی توجه داشته است تا درونمایه و ساختار و موضوع و مضمون داستان؛ و خود نیز می‏گوید که منظورش «به‏دست دادن نمونه‏ای از فارسی معمولی و متداوله امروزه» بوده است. او در ادامه می‌گوید: «در این داستان می‏خواستم به‏هموطنانم بگویم که اختلاف تربیت و محیط، دارد زبان فارسی را، که زبان بسیار زیبا و شیرینی است، فاسد می‏سازد و استعمال کلمات و تعبیرات زیاد عربی و فرنگی ممکن است کار را به‏جایی بکشاند که افراد و طبقات مختلف مردم ایران کم‏کم زبان یکدیگر را نفهمند».۹ از این رو علامه محمد قزوینی نیز که جمال‌زاده داستان «فارسی شکر است» را اول بار در حضور وی و تنی چند از دوستانش در برلین خواند و مشوق اصلی جمال‌زاده برای ادامه داستان نویسی بود، در تأیید جمال‌زاده و تشویق و ترغیب او به‏ادامه کار، بیش از همه بر زبان و انشاء داستان او تأکید دارد. علامه قزوینی بعد از انتشار اولین چاپ کتاب «یکی بود یکی نبود»، در نامه‏ای به‏جمال‌زاده- به‏سبک و شیوه نگارش خاص و بی‌بدیل خود- در باره این کتاب می‏نویسد: «شهداللَّه که از عمر خود برخوردار شدم و حلاوت عبارت روان‏تر از ماء زلال و گواراتر از رحیق و سلسال آن، کام روح و قلب بلکه تمام وجود مرا شیرین نمود. الحق در شیرینی و سلاست انشاء و روانی عبارت و فصاحت لفظ و بلاغت معنی و انتخاب مواضیع نمکین و در عین اینکه زبانِ رایج محافل بلکه کوچه‏های تهران است از کلمات عامیانه و بازاری و مبتذل پاک بوده نمونه کامل‏العیار زبان فارسی حالیه است و اظهر صفات بارزه آن شیرینی و حلاوت است که هیچ لفظی دیگر پیدا نمی‏کنم برای تعبیر از این حسی که انسان از این نوع انشاء می‏کند».۱۰

● چند نامه از جمال‌زاده

به‌هر تقدیر، جمال‌زاده در سال‌های طولانی زندگی در اروپا پیوندی پایدار با ایران و فرهنگ و تاریخ ایران و زبان و ادبیات فارسی برقرار کرد و به‏منظور استحکام و استمرار این پیوند، در کنار مطالعه در زمینه‏های متفاوت و متنوع و همزمان با تألیف و ترجمه و انتشار کتاب‌ها و مقاله‏های بیشمار و نقد و بررسی نشریات و کتاب‌های گوناگون، با ایرانیان فرهنگ دوست و ادب‏پرور نیز در گوشه و کنار جهان به‏مکاتبه و مراوده پرداخت. جمال‌زاده رسمی پسندیده و عادتی مرضیه داشت و کمتر پیش می‏آمد که نامه‏ای را بی پاسخ گذارد. این عادت مرضیه او را من خود تجربه کرده‌ام. البته او در نامه‏هایش به‏سلام و علیک و حال و احوال پرسی و تعارفات معمول و مرسوم اکتفا نمی‏کرد و به‏نسبت موضوع کتاب و یا مضمون نامه‏ای که دریافت کرده بود، نکاتی جالب و اشاراتی جذاب در لابلای نامه‏هایش می‏گنجاند و در عین حال نقد و نظرش را نیز به‏شیوه و سبک خاصی که داشت مطرح می‏کرد و اگر هم با مخاطبش انس و الفت و همزبانی و همدلی پیدا می‏کرد، نامه‏هایش از فرط صمیمیت به‌«نامه‏های عاشقانه» می‏مانْد. یک دو نامه از میان نامه‏هایی که جمال‌زاده به‏دکتر غلامحسین یوسفی نوشته، نمونه خوبی از این دست نامه‏هاست:

● ژنو - نوروز ۱۳۵۱ مبارک‏باد

پریشب مدام خواب می‏دیدم و صبح برای زنم به‏تفصیل حکایت کردم: در شهرِ غریبه‏ای با شما بودم و از طرف میرزا محمدخان قزوینی که ساکن آن شهر بود دعوت شده بودم و شما تازه وارد بودید و مصمم بودم شما را با خود بدانجا ببرم و با هم صحبت‏های دور و درازی داشتیم و سرانجام به‏میهمانی نرفتیم و شما مژده می‏دادید که خواهرتان هم با همسر عزیزش وارد خواهند شد و برای آنها باید منزلی دست و پا کنیم. حالا دیگر بسیاری از جزییات خواب از خاطرم رفته است.

قربان دوست بسیار عزیز و صفا پیشه‏ام می‏روم. اغلب به‏یاد شما هستم و چهره واقعاً گرم و خندان و گیرنده شما در مقابل نظرم است و به‏یاد روزهای معدودی که با هم در «گلیون» (Glion) بودیم و چقدر خوش گذشت، باز بسیار خوش می‏شوم و به‏قول خودتان ایقان پیدا می‏کنم که «بهشت همانا صحبت یاران همدم است».

● دکتر یوسفی بسیار عزیزم‏

قربان دوست سر تا پا مهربانی و لطف و صفایم می‏روم. باز چشمم به‏خط قشنگ و محکم آن دوست دیرینه روشن گردید. واقعاً خوشوقت شدم و عطر آن ایام خوش و آن همه ساعت‏های فراموش‏نشدنی که با هم گذرانده‏ایم در مشام جانم از نو زنده شد. افسوس که روزگار کمتر موافق دلخواه آدمیان است. در هر صورت خدا را شکر که باز هر دو زنده‏ایم و نفسی می‏کشیم و می‏توانیم لااقل به‏وسیله کاغذ و قلم قدری با هم صحبت بداریم. آخرین‏بار که نعمت دیدارتان برایم دست داد ایامی بود که در مریضخانه بستری بودم و امروز از خود می‏پرسم که آیا باز تا زنده هستم دیداری نصیبم خواهد گردید یا نه؟»

البته در همین نامه‏ها نیز جمال‌زاده نکته‏ای یا پرسشی را پیش می‏کشد و به‏موضوعی می‏پردازد که برای مخاطبش جالب و سودمند است. مثلاً در یکی از این نامه‏هایش به‏زنده‏یاد دکتر یوسفی، در باب جوانمردان و عیاران و مضمون «فتوت» اشاراتی دارد و در نامه دیگری در باره «حسن مقدم» اطلاعاتی به‏دست می‏دهد؛ موضوعاتی که ظاهراً دکتر یوسفی پیرامونشان پرسش‏هایی مطرح کرده یا در موردشان مشغول تحقیق بوده است.

● «آن جوان غضبناک»

در میان نامه‏های جمال‌زاده، چند نامه‏ای که او در اوایل دهه چهل شمسی در پاسخ به‏نامه‏های خانم سیمین دانشور نوشته، از جذابیت خاصی برخوردار است؛ خاصه نامه‏ای که در نوروز ۱۳۴۱ نوشته شده و افزون بر مطالبی نقدگونه درباره کتاب «شهری چون بهشت»، نکات و اشارات بسیاری نیز در متن نامه نهفته است که شخصیت جمال‌زاده را به‏بهترین وجه می‏نمایاند. مثلاً آنجا که می‏نویسد: «نوشته‏اید که همسر جلال آل‏احمد هستید. این را نیز پاداش خدایی برای این مرد حق‏جو و حق‏پرور می‏دانم و امیدوارم که جریان شهود و سنوات که خاصیت دواهای مسّکن را دارد و هر جوش و خروشی را روزی به‏حد معقول تخفیف می‏دهد و مانند «راپسودی» (فرانتس) لیست، پس از آن طوفان و رگبار دهشت‏آمیزی که در ابتدا دل را به‏لرزه می‏آورد، آن سکون و آرامی دل‏پذیری که تابیدن آفتاب ملول را به‏خاطر می‏آورد، به‏روی گندم‏هایی که هنوز از رطوبت باران مرواریدهای غلطان بر سر تا به‏پای خود دارند، اعصاب این رفیق شفیق ما را آرامتر سازد تا یکدیگر را بهتر بفهمیم و بیشتر دوست بداریم».۱۱

در نامه‌ای دیگر می‌نویسد: «مرقوم فرموده‌اید: "اگر انتقادهایی به‌شما می‌شود به‌دل نگیرید". باور بفرمایید که اگر هم به‌دل بگیرم بسیار زود زدوده می‌شود و این مرد حتی موجب تفریح خاطرم می‌گردد و جوانها را می‌بینم که دلشان می‌خواهد منی که این همه ادعا دارم وارد میدان بشوم و قیماس خان زنگی را با یک ضرب عمود هفتاد منی خُرد و خمیر بکنم و فریاد هل‌من ناصر ینصربی را به‌گوش فلک برسانم تا جوانان ناکام و دلسوخته و عصیانی، گروه به‌گروه دورم را بگیرند و به یک چشم به‌هم زدن آبها را از نو در جوی بیندازیم و ایران را نجات بدهیم و هموطنان را سعادتمند و متمدن و سربلند بسازیم... من هم اگر به‌جای شوهر عزیز و شریف شما بودم و «در مکان او در چنین زمانی» بودم عصبی می‌شدم. خانم عزیز می‌خواهید باور بکنید یا نکنید برای همین است که به‌ایران نمی‌آیم و مکرر به‌دوستانم (از سی چهل سال پیش به‌این طرف) گفته‌ام که می‏ترسم به‏ایران بروم و از یک طرف عصبانی بشوم و عنانِ اختیار از دستم بیرون برود و حتی جذبه رشوه، از جاده بیرونم بیندازد و دارای قوه و قدرتی که بتوانم در مقابل امکان ثروتمند شدن- از راه رشوه و دخل و مداخل و عایدات نامشروع- استقامت بورزم، نباشم و آدم محولی، یعنی ناپاک و آلوده و پُر سر و صدا و پُرمدعا و بی‏کاره از آب درآیم. حالا هم بی‏کاره و بی‏مصرف هستم ولی لااقل قدرت اینکه کار نامشروع و عمل زشتی انجام بدهم، ندارم».

این اشارات و کنایه‌ها البته در پاسخی که جمال‌زاده به‏نامه و انتقادهای جلال آل‏احمد داده است، روشن‏تر و واضح‏تر به‏چشم می‏آید. به‌خصوص آنجا که در نامه‌ای به‌تاریخ اکتبر ۱۹۵۹ (آبان‌ماه ۱۳۳۸) در پاسخ به‌انتقادهای آل‌احمد که مدعی شده بود جمال‌زاده «مأموریت چهل‌ساله» در فرنگ داشته و از دولت حقوق می‌گرفته و نیز در پاسخ به‌برخورد شدیدی که به‌کتاب «صحرای محشر» داشته است، می‌نویسد:

«من الان سی سال است که مقیم ژنو هستم. از دست کار دولتی از برلین فرار کردم و در یک اداره‌ی فرنگی برای خودم کاری دست و پا کردم و حالا سه سال است که متقاعد (بازنشسته) هستم و چنان که سرکار تصور کرده‌اید "مأموریت چهل‌سال" در فرنگ نداشته‌ام و از دولت حقوقی نمی‌گیرم. کتاب‌ها هم برای من نان و آب نمی‌شود. کتابخانه‌ی معرفت با هزار خون دل برای هر جلد پنج ریال به من می‌‌دهد... نوشته‌اید خوب است به‌ایران بیایم. میل و رغبتی ندارم. خواهید گفت پس وطنت را دوست نمی‌داری، خائنی. شاید حق داشته باشید، اصراری ندارم خلاف آن را ثابت کنم و شاید هم از عهده برنیایم. از کتاب «صحرای محشر» خوشتان نیامده است، خیلی از هموطنان با شما هم‌عقیده‌اند. خودم از آن بدم نمی‌آید و نوشتن آن برای من تفریح بزرگی بود و چند مطلب را که در دل داشتم سعی کرده‌ام در آنجا بیان کنم. اگر از عهده برنیامده‌ام، تقصیر من نیست. «رؤیای صادقانه» را خوب می‌شناسم. قسمتی از آن بلکه دو ثلث آن به‌قلم پدر خودم است و اولین بار در پطرزبورغ چاپ دستی شده است و با آن که در موقع تحریرِ «صحرای محشر» در خاطر ندارم که آن را خوانده بودم یا نه، جای تعجب است که یک موضوع در خاطر پدر و پسر با فاصله‌ی زیادی (شاید متجاوز از نیم قرن) روئیده باشد. جوانان امروز ایران عموماً با مباحثی که بوی مذهب و دین می‌دهد زیاد رفیق نیستند و البته چنین کتابی مقبول خاطر آنها نمی‌شود و ایرادی هم به‌آنها نیست.

می‌بینم خیلی غضبناک هستید و وقتی نامه‌ی شما را خواندم این جوانان انگلیسی امروز در نظرم مجسم شدند که در عالم ادب و هنر به‌آنها اسم «غضبناک» an angry young man داده‌اند و در حقیقت جوهر تمدن و انقلاب‌های معنوی هستند و یقین دارم وقتی این مطالب را برای من نوشتید، صورتتان گُل انداخته بوده است و در چشمانتان شراره‌ی غضب و عصبانیت شعله‌ور بوده است و از همین راه دور از تماشای آن لذّت بردم. لابد سواد نامه‌ی خودتان را که با ماشین نوشته‌اید دارید. در عالم دوستی (یا هر اسمی می‌خواهید به‌آن بدهید) استدعا دارم آن را جای مطمئن و محکمی بگذارید که مفقود نشود و وقتی که به‌سن پنجاه سالگی رسیدید بار دیگر آن را بخوانید. آن وقت من دیگر زنده نخواهم بود ولی از همان راه دور (چون خیلی احتمال می‌دهم که در همین جا مدفون بشوم) چند دقیقه‌ای به‌رسم درددل باز با من صحبت بدارید... امیدوارم روزگار به‌کام شما بگردد تا باز دماغی پیدا کنید و چیزهای خوب بنویسید. نوشته‌اید کاغذتان را که برایم فرستادید اول برای زنتان خوانده‌اید. پس معلوم می‌شود زن بافهمی است. به شما تبریک می‌گویم و امیدوارم هر دو مرا و زنم را دوستان خود بدانید».

● جمال‌زاده و انقلاب ایران

نظرات جمال‌زاده درباره انقلاب بهمن ۵۷ ایران، سبب واکنش‏هایی متفاوت و اغلب تند- چه از جانب موافقان و چه از جانب منتقدان و مخالفان انقلاب- شد؛ تا جایی که کار به‏ناسزاگویی و بستن تهمت به‌جمال‌زاده کشید و او در یکی از نامه‏هایش به‏من نوشت: «در هر صورت من که جمال‌زاده نام دارم و تاکنون کتابهایم رویهمرفته بی‏خریدار و طالب نمانده است و البته با انواع مشکلات و از آن جمله تکفیر و دشنام و حتی مهدورالّدم واقع شدن، یعنی اگر پس از صدور چنین حکمی که فلان کس مهدورالدم است، اگر کسی او را به‏قتل برساند کسی از قاتل نخواهد پرسید که‏ای مرد چرا این پیرمرد را کشتی و قاتل ابداً مورد تحقیق و محاکمه واقع نخواهد گردید... عجبا که جوانان ما در این اوقات حساس‏تر از سابق شده‏اند و به‏آسانی بنای بدگویی و حتی فحش و دشنام را می‏گذارند و اسناد تلخ و بی‌اساس هم گاهی به‏طرف می‏بندند که مایه تعجب است».

البته بیشتر انتقادها و اعتراض‏هایی که به‏پیرمرد می‏شد، پایه و اساس و منطق درستی نداشت و در واقع جزو ایرادات بنی‌اسراییلی به‏شمار می‏آمد. مثلاً اینکه چرا از انقلاب با نام «انقلاب ایران» یاد می‏کند و نه «انقلاب اسلامی»! یا تکرار همان انتقادات قدیمی آل‏احمد از کتاب «صحرای محشر». عده‏ای هم که ابراز نظرهای او نسبت به‏انقلاب ایران را مطابق دیدگاه‏های خود نمی‏دیدند، به‏خشم آمدند و اشتغال جمال‌زاده در «دفتر بین‏المللی کار» در ژنو، بین سالهای ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۵ را بهانه قرار دادند و به‏او تهمت‏های ناروا بستند و به‏تعرضات ناجوانمردانه‏ای علیه او دست زدند. و این همه در حالی بود که جمال‌زاده به‏وضوح وقوع انقلاب در ایران را مثبت ارزیابی می‏کرد و در عین حال نکات ضعف و کمبود و کاستی‌های آنرا نیز از نظر دور نمی‏داشت.

در یکی از نامه‏هایش می‏خوانیم: «نظر اساسی و قطعی من درباره انقلاب ایران مبنی بر دو حقیقت است که می‏توان هر دو را حقیقت تاریخی نامید. متجاوز از ۲۵۰۰ سال در مملکت ایران همیشه در حقیقت استبداد مطلق حکمفرما بوده است که جزییات آن تا اندازه‏ای بر ما معلوم است و گاهی باور نکردنی. حالا خودتان می‏توانید حساب کنید که چنین استبدادِ بی حد و اندازه‏ای، در مدت ۲۵۰۰ سال تا چه اندازه تولید فساد (دروغ و تملق و نفاق و دورویی و بی‏غیرتی و بی‏شرافتی و بی‏عفتی و جنایت و خیانت) می‏کند. در هر صورت، اکنون پس از ۲۵۰۰ سال در ایران انقلاب عجیبی که حتی در مطبوعات خارجه به‏قلم آدم‏های با نام و نشان خواندم که نوشتند Sans Precedent و بی‏سابقه است و به‏طور معجزه‏آسایی ظهور کرد و در مدت بسیار بسیار کوتاهی پادشاه کم فهم و از خود راضی را که لشکری مرکب از هفت صد هزار نفر آدم جوان مسلح داشت و در حدود بیست و پنج هزار مشاور آمریکایی آنها را تربیت می‏کردند و در دست داشتند، همه را جاروب کرد و دور انداخت. برای من در گوشه قلب و در زوایا و خفایای وجودم دو آرزو نهفته است: اول آنکه مردم ایران دیگر از جور و آزار شاه و شاهنشاه (خواه آریامهر باشد یا نباشد) رهایی بیابند. دوم آنکه فساد- که زاییده همین نوع سلطنت‏ها و حکومت‏هاست و با گرسنگی و ترس و بی‏سوادی و نادانی ایجاد می‏گردد- کم‏کم و به‏مرور ایام از میان برود. امروز که ۱۵ اردیبهشت ۱۳۶۰ است، یقین دارم که آرزوی قلبی اولم برآورده شده و تحقق یافته است و دیگر هرگز ما مردم ایران رعیت و غلام و چاکر و جان‏نثار هیچ شاه و پادشاهی نخواهیم گردید. ثانیاً چون فساد را زاده استبداد می‏دانم و معتقدم که استبداد کم‏کم از میان خواهد رفت (و یا کم‏کم کمتر خواهد شد)، در نتیجه فساد هم تقلیل خواهد رفت. خواهید گفت که این انقلاب کنونی ما معایب و نواقصی دارد. ابداً منکر نیستم و شاید احدی هم منکر نباشد. من شخصاً خوب می‏دانم که هر انقلابی در دنیا برای مردم بی‏گناه هم مشکلاتی ایجاد می‏کرده است و به‏اصطلاح چه بسا که تر و خشک را با هم می‌سوزانیده است و انقلاب را مانند سیلی می‏دانم که بلاانتظار روان گردیده است و لطمه‏های بسیار بدانچه در مسیر خود دارد، وارد می‏سازد. باز به‏شهادت تاریخ، این قبیل کیفیات موقتی بوده است و رفته‏رفته مسیر تعادلی را پیموده و به‏حال طبیعی خود برگشته است. همه باید دعا کنیم و آرزومند باشیم که دوره شدت و تب و بحران انقلاب کنونی ایران هر چه زودتر مظفرانه و در نفع و صلاح کامل ملک و ملت ایران سیر طبیعی خود را به‏پایان رسانده به‏جایی برسد که منظور هر ایرانی با ایمان و پاک و وطن‏دوست و آزادی‏خواهی است. برای اینکه به‏این هدف مبارک برسیم، حُسن نیّت و شعور و درّاکه آگاه و اطلاعات کافی لازم است و بدیهی است که دلالت خیرخواهانه که خالی از غرض و مرض باشد و گاهی به‏صورت «مخالف» و به‏قول فرانسوی‏ها Opposition (اُپوزیسیون) تجلی می‏نماید همیشه در این موارد نه تنها ضرری نداشته، بلکه مفید و سودمند هم بوده است».۱۲

● «قصه ما به‏سر رسید»

جمال‌زاده در نامه‌ای که در آغاز این گفتار به‌آن اشاره کردم، نوشته بود که عنوان آخرین کتابش «کلاغه به‏خانه‏اش نرسید» است. این عنوان را که جمال‌زاده برای آخرین اثرش در نظر گرفته بود، هم در تداوم سه کتاب‌ پیشین او یعنی «یکی بود یکی نبود»، «غیر از خدا هیچکس نبود» و «قصه ما به‏سر رسید» قرار دارد، و هم قصه تنهایی و غربت جمال‌زاده را در خود نهفته دارد و از اشتیاق درونی او به‏بازگشت به«خانه‏اش» خبر می‏دهد. باری، من در این تنهایی و غربت و اشتیاق با جمال‌زاده هم‌داستانم. نمی دانم، ولی شاید بتوان با این جمله که بر پیشانی یکی از کتاب‌هایش نقش بسته است، زندگی صد و چند ساله جمال‌زاده را خلاصه کرد. «نشاط من در همین قصه‏سرایی و از دور با هموطنان صحبت داشتن است».۱۳

خسرو ناقد

پانوشت‌‏ها:

-----------------------------------------------

۱- این کتاب را بعدها نشر آبی با عنوان "چرا جنگ؟ بررسی روانشناسانه پدیده جنگ" در سال ۱۳۸۳ در تهران منتشر کرد.

۲ - وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلاً (تو را از روح می‌پرسند. بگو: روح جزیی از فرمان پروردگار من است و شما را جز اندک دانشی نداده‌‌اند) سوره الاسراء آیه ۸۵.

۳ - برگزیده آثار سید محمدعلی جمال‌زاده، به‏کوشش علی دهباشی. تهران ۱۳۷۸. ص ۷۱۶.

۴- یاد سید محمدعلی جمال‌زاده، به‏کوشش علی دهباشی. تهران ۱۳۷۷. ص ۳۱۸.

۵- برگزیده آثار. ص ۷۱۹.

۶- به‏اختصار از: یاد سید محمدعلی جمال‌زاده، ص ۸۸ -۱۸۷.

۷- «وطن من گستره زبان فارسی است». گفت‌وگوی روزنامه همشهری با خسرو ناقد. ۱۹ اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۱.

۸- برگزیده آثار. ص ‏۳۶ - ۴۳۵.

۹- از صبا تا نیما، یحیی آرین‏پور. تهران ۱۳۵۱. جلد دوم، ص ۲۸۲.

۱۰- برگزیده آثار، ص ۸۲۵.

۱۱- همانجا، ص ۲۵ -۷۲۴.

۱۲- نقل به‏اختصار از: برگزیده آثار. ص ۷۱۱ – ۷۰۲.

۱۳- دیباچه کتاب «قصه ما بسر رسید»، سید محمدعلی جمال‌زاده. تهران ۱۳۵۷. ص ۱۲