خانواده و آسیب های روانی موجود در آن

خانواده, واژه ای پرمعناست كه وقتی به آن فكر می كنیم موجی از احساس و عاطفه را در ما برمی انگیزد

خانواده، واژه ای پرمعناست كه وقتی به آن فكر می‌كنیم موجی از احساس و عاطفه را در ما برمی انگیزد. خانواده جایگاه آسایش و اطمینان، اولین نهاد اجتماعی و اساس و بنیان هر جامعه است; مفهومی كه امروزه در كشورهای توسعه یافته می‌رود كه فضای اصیل خود را از دست بدهد. به راستی خانواده یعنی چه و آیا وجود آن ضرورت دارد؟

در فرهنگ اسلامی، خانواده به مثابه دژی استوار و نهادی مقدس، بیشترین مسئولیت را در رشد و تحول، تربیت و تعالی و سعادت انسان بر عهده دارد. اساس تشكیل خانواده و ازدواج در نظام الهی رسیدن به آرامش روان و آسایش خاطر، پیمودن طریق رشد، نیل به كمال انسانی و تقرّب به ذات حق است.

آكرمن (۱۹۹۰) خانواده را به عنوان واحدی عاطفی ـ اجتماعی، كانون رشد و تكامل، التیام و شفادهنده و نیز مركز پاتولوژی معرفی نموده است. در خانواده فرد خود را متعلق به مجموعه ای می‌داند كه مختص اوست. به گفته مینوچین(۱۹۹۵) افراد هویت خود را از طریق خانواده احراز می‌كنند. ازدواج نخستین سنگ بنای تشكیل خانواده و جامعه است.

نقطه آغاز شكل گیری خانواده زمانی است كه دو فرد بالغ (یك زن و یك مرد) با هدف تشكیل خانواده به یكدیگر می‌پیوندند. عقد ازدواج نقشی را به وجود می‌آورد كه جدا از نقش های قبلی است. و نقطه بحرانی این انتقال نقش، شروع دوره زناشویی است.

بدون تردید، خانواده های لجام گسیخته و متزلزل، جامعه متزلزل را پدید می‌آورند. جامعه ای كه در آن نشانی از خانواده سالم یافت نشود میزان طلاق روز به روز بالا می‌رود و ازدواج های مطلوب و برنامه ریزی شده كمتر صورت می‌گیرد. به طور كلی، ریشه بسیاری از كجروی های اجتماعی را باید در خانواده جستوجو كرد. در نشستی كه توسط انجمن اولیا و مربیان انجام شده بود، در مبحث كودك و خانواده گزارش‌ها و نتایج تحقیقاتی حاكی از آن بود كه اگر شاهد لجام گسیختگی جوامع هستیم، اگر میزان ارتكاب جرایم روزبه روز افزایش می‌یابد، اگر میزان اختلالات رفتاری و شخصیتی هر روزه بیشتر می‌شود، اگر بیش از ۵۰ درصد تخت های بیمارستانی را بیماران اسكیزوفرن اشغال كرده اند و اگر از هر چهار ازدواج قریب سه ازدواج به طلاق منجر می‌شود، ریشه تمامی این مسائل را باید در خانواده جستوجو كرد.

به راستی آیا خانواده تا این حد مؤثر است؟ مسلم است كه جواب مثبت می‌باشد، ولی پرسش اصلی این است كه ویژگی یك خانواده سالم چیست؟ چگونه می‌توان از بروز مشكلات در خانواده جلوگیری نمود؟ محققان و روان شناسان، به ویژه خانواده درمانگران و مشاوران خانواده، در خصوص خانواده سالم تعاریفی دارند و ویژگی هایی را برشمرده اند.

به نظر ویرجنیاستیر (۱۳۷۶) خانواده هایی كه دارای عملكرد مطلوب هستند مشكلات خود را در زمان بندی های خاص حل می‌كنند و از فلج و خشك نمودن فرآیندهای تعاملی در خانواده اجتناب كرده و وقتی اتفاق و مشكلی در خانواده رخ می‌دهد از مچ گیری و جستوجوی فرد گناهكار خودداری می‌كنند، در حالی كه در خانواده های مشكل دار وقتی مشكلی رخ می‌دهد آن را به گردن یكدیگر می‌اندازند و در آخر یك نفر كه ضعیف تر است و نمی تواند از خود دفاع كند باید بار همه گناهان و مشكلات را به دوش بكشد. معمولا این فرد است كه نشانه های بیماری را بروز می‌دهد و برچسب بیماری می‌خورد و به اصطلاح بلاگردان (سپر بلا) خانواده است. خانواده های سالم شیوه های رفتاری ناموفق در حل مشكلات را رها ساخته و به جستوجوی استراتژی های نو و خلّاق می‌پردازند، در حالی كه خانواده های مشكل دار به انكار مشكل می‌پردازند و یا سعی می‌كنند آن را بر اساس منطق روزمرّه و شیوه های ناكارآمد و هیجانی حل كنند.

به طور كلی، خانواده های سالم از ویژگی های زیر برخوردارند:

الف) بهره مندی اعضا از آزادی های اولیه، به گونه ای كه قادرند پنج نوع آزادی را درك نمایند:

۱) آزادی تصور كردن;

۲) آزادی اندیشه;

۳) آزادی احساس كردن;

۴) آزادی انتخاب;

۵) آزادی خلّاقیت.

ب) در خانواده سالم درخواست‌ها و موضوعات به شكل مبهم و چندپهلو مطرح نمی شوند، بلكه به شیوه ای واضح بیان می‌گردند.

ج) خصومت و كشمكش میان اعضا در خانواده انكار نمی شود، بلكه درباره آن بحث و گفتوگو می‌شود.

د) هر فرد قادر به درگیر كردن خود با نظرات دیگران است، هر چند متفاوت و مخالف نظر خود او باشند. فرد امیدها، ترس‌ها و انتظارات خود را از افراد دیگر خانواده مطرح می‌نماید.

هـ) در خانواده سالم طرح نظرات غیرمتعارف مجاز است.

و) هر فرد بین امكانات رفتاری گوناگون قدرت انتخاب داشته و از طریق تجربه می‌آزماید و الگوهای ناموفق و ناپسند را كنار می‌گذارد.

در خانواده‌های سالم نوعی سازماندهی و سلسه مراتب انعطاف پذیر در مرزهای بین نسلی (والدین ـ فرزندان) حاكم است، امّا در خانواده های مشكل دار اغتشاش در مرزهای بین نسلی توأم با اضمحلال سازماندهی و شكل گیری مثلث های بیمارگون مشاهده می‌شود. منظور از مثلث بیمارگون این است كه دو نفر از اعضای خانواده بر علیه یك نفر متحد می‌شوند; برای مثال، مادر و پسر بر علیه پدر متحد می‌شوند و جبهه ائتلافی را به وجود می‌آورند.

ی. در خانواده سالم نظام ارزشی مشترك برقرار است. این نظام ممكن است مذهبی، سیاسی، اقتصادی و یا شامل همه موارد باشد. در این نوع خانواده اعضا مراقب و همدل یكدیگر هستند و به یكدیگر احترام می‌گذارند و هم زمان از نظر شخصیتی استقلال خود را حفظ می‌كنند.

ز) در خانواده های سالم طیف گسترده ای از احساسات مجال بروز می‌یابند; مثلا، احساسات محبت آمیز همان گونه ابراز می‌گردند كه احساسات متعارض و غمگین. در این خانواده‌ها مكانی برای مجادله و مشاجره وجود دارد. مجادله‌ها به سوی پالایش و راه حل سوق داده می‌شوند و همچون آتش زیر خاكستر باقی نمی مانند.

● خانواده ناسالم (آسیب زا)

خانواده ناسالم خانواده ای است كه قادر به تأمین نیازهای تكاملی، حل مشكلات و تعارض های خود نبوده و كاركردهایش مختل می‌باشد.

بنابراین، با توجه به چنین مفروضه ای، خانواده آسیب زا یا مسئله دار در اثر ازدواج های ناموفق به وجود می‌آید و ازدواج های ناسالم نیز توسط افراد ناسالم و مشكل دار شكل می‌گیرد. از آن رو، كه افراد مسئله دار همواره مترصد ازدواج با شبیه خود هستند (همسان همسری) فرآیند چندنسلی از خانواده های مسئله دار به وجود می‌آیند و این نظام مختل نسل به نسل انتقال می‌یابد. (بوئن، ۱۹۸۹) در این نوع خانواده‌ها سلسله مراتب قدرت هرج و مرج گونه است، به گونه ای كه یكی از والدین قدرت تام دارد و یا اینكه والدین افرادی منزوی و كناره گیر بوده و فرزندان كنترل اوضاع را به عهده دارند. در این نظام، مرزها نامشخص و مبهم است، اعضای خانواده استقلال رأی ندارند، تناقض‌ها فراوان دیده می‌شود، ابراز آزادانه احساسات دچار مشكل می‌باشد، الگوی ارتباط هرج و مرج است و بحث و گفتوگو به كلی تعطیل می‌باشد. این خانواده‌ها در حل مشكلات با دشواری های زیادی مواجه هستند. به طور كلی، این گونه خانواده‌ها دارای اختیار و قدرت بسیار نامشخص، غیرشفاف و نامؤثر هستند و ارتباطات نیز حاكی از نارضایی است. روحیه افراد پایین و به سمت افسردگی گرایش دارد. نظام خانواده بسته و اعضای آن دچار سردی عاطفی و از هم گسستگی می‌باشند. در بعضی از این نوع خانواده‌ها مرزها بسیار خشك و افراد نسبت به یكدیگر بی تفاوت می‌باشند یا ممكن است مرزها به هم تنیده باشد. عشق و محبت در این مكان‌ها به صورت مشروط است و حریم شخصی افراد محترم شمرده نمی شود، آستانه تحمل بسیار پایین و كشمكش و تنش بسیار بالاست. مشكلات توسط اعضا نادیده انگاشته می‌شود و اعضا در صدد یاری رساندن و یا كمك خواستن از یكدیگر نیستند و به نظر می‌رسد كه نشانه های مرضی از یك عضو به عضو دیگر منتقل می‌شود. ویژگی های این خانواده در یك ترسیم كلی عبارتنداز: اضطراب زیاد، تداخل مرزها، مقرّرات مبهم و پنهان، فقدان آزادی و روابط متقابل دروغین.

دكتر مهرانگیز شعاع كاظمی

منابع

۱. سیداحمد احمدی، مقدّمه ای بر مشاوره و روان درمانی، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، ۱۳۷۷;

۲. كلمیت وزیون اشتیرلین، مفاهیم و تئوری های كلیدی در خانواده درمانی، ترجمه سعید پیرمرادی، انتشارات همام، ۱۳۷۹;

۳. غلامعلی افروز، روان شناسی خانواده، همسران برتر، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، ۱۳۷۷;

۴. ویرجیناستیر، آدم سازی، ترجمه بهروز بیرنگ، نشر رشد، ۱۳۷۶;

۵. سالوادر مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه باقر ثنایی، تهران، امیركبیر، ۱۳۷۶;

۶. N.W Ackerman (۱۹۹۰), The Psychodynamics of family life, New york, Norton.

۷. Bowen (۱۹۸۹), Family Therapy in chinical practice, New york, Jason Aronson.

۸. Minuchine,s (۱۹۹۵), Family Tenrpy Techiniques, eambridge, massachusetts.

---