فرصت ها و تهدیدهای تجارت جهانی آب

هم اکنون این مسئله روشن شده که مشکلات مرتبط با آب اغلب توسط مکانیسم هائی که خیلی فراتر از حوضه آبریز عمل می نمایند اتفاق می افتد, همچنین مشخص گردیده که کمبود و آلودگی آب در یک منطقه از جهان غالباً ارتباط نزدیکی با ساختار تجارت جهانی دارد

گزارش‌های فراوانی درباره تأثیر غیرمستقیم فعالیت‌های پراکنده مردم جهان بر هیدرولوژی و سیستم‌های آبی کره زمین، پیش‌بینی تأثیر گازهای گلخانه‌ای در گذشته و حال، درجه حرارت آینده کره زمین و سیستم‌های تبخیر و بارندگی منتشر شده است اما اطلاعات اندکی در مورد مکانیسم دیگری که انسان توسط آن می‌تواند بر سیستم‌های آبی در دیگر نقاط جهان تأثیر بگذارد منتشر گردیده، این ساز و کار که همانند تغییر آب و هوا نامرئی بوده و امروزه اهمیت بیشتری یافته است، تجارت جهانی می‌باشد.

مبادلات جهانی کالاهای مصرفی جابه‌جائی مقادیر متنابهی آب به‌صورت مجازی را به همراه دارد. بررسی تحقیقی در رساله دکترای آقای چاپاگین (chapagin) به عواقب تأثیرات این جریان جهانی مجازی آب بر اعتبارات ملی و بین‌المللی مرتبط با آب پرداخته است.

هم‌اکنون این مسئله روشن شده که مشکلات مرتبط با آب اغلب توسط مکانیسم‌هائی که خیلی فراتر از حوضه آبریز عمل می‌نمایند اتفاق می‌افتد، همچنین مشخص گردیده که کمبود و آلودگی آب در یک منطقه از جهان غالباً ارتباط نزدیکی با ساختار تجارت جهانی دارد. اگر چه اکثراً تجزیه و تحلیل فراوان و استفاده از آب شیرین در محدوده حوضه‌های آبریز انجام می‌شود اما امروزه بررسی این موضوع در حوزه جهانی اهمیت فزاینده‌ای یافته است.

تحقیقات نشان می‌دهد که تجارت جهانی به‌صورت غیرمستقیم بازده استفاده از آب در سطح جهان را افزایش داده و بر حوزه‌های ملی کشورهائی که با کمبود آب مواجه هستند تأثیر مثبتی گذاشته است. صرفه‌جوئی در منابع آبی کشورهائی که ذخائر آبی نسبتاً کمتری دارند به‌دلیل تأثیر مکانیسم واردات مجازی آب (واردات محصولاتی که وابستگی زیادی به آب دارند) موضوع قابل‌توجهی می‌باشد، با این‌وجود تهدیدهائی همراه با این موضوع وجود دارند که بایستی با در نظر گرفتن موارد زیر به وضوح مورد بررسی قرار گیرند:

۱) توسعه تجارت خارجی برای واردات موادغذائی مورد نیاز که در غیر این‌صورت بایستی در داخل کشور تولید شوند.

۲) خطرات فاصله گرفتن از خودکفائی غذائی و عوارض مرتبط با آن ناشی از تهدیدهای سیاسی

۳) افزایش محدوده‌های شهری در کشورهای واردکننده به‌دلیل کاهش اشتغال در بخش کشاورزی

۴) دسترسی کمتر اقشار کم‌درآمد به غذا

۵) افزایش مخاطرات زیست‌محیطی در کشورهای صادرکننده که به‌طور کلی در قیمت کالای تولیدشده به حساب نیامده است.

● اثرات آزادسازی تجاری (Impact of trade liberalization)

به‌نظر می‌رسد آزادی تجارت فرصت‌های جدیدی برای افزایش بازده مصرف منابع آبی در جهان ایجاد نماید. افزایش تجارت مجازی آب و بهینه نمودن مصرف می‌تواند فشار وارده بر کشورهای دارای منابع محدود آب را کاهش داده، اما فشار بیشتری بر کشورهای تولیدکننده کالاهای صادراتی وابسته به آب را افزایش دهد.

این صرفه‌جوئی بالقوه در صورتی پایدار می‌باشد که قیمت کالاهای صادراتی به‌صورت واقعی هزینه فرصت‌های از دست رفته و اثرات منفی وارده بر محیط زیست را شامل گردد از معایب جدی این موضوع فرافنی تأثیرات غیرمستقیم مصرف بر کشورهای دیگر می‌باشد در حالی‌که قیمت آب مصرفی برای تولیدات کشاورزی خیلی پائین‌تر از قیمت واقعی آن می‌باشد مقادیر فراوانی از آب در فرآیند تولید محصولات صادراتی مصرف شده ولی هزینه آب مصرفی در قیمت‌گذاری کشورهای واردکننده منظور نمی‌گردد.

مصرف‌کنندگان عموماً از مسائل و مشکلات مربوط به آب در کشورهای تولیدکننده کالا بی‌اطلاع بوده و هزینه‌ای از این بابت نمی‌پردازند.

جنبه منفی دیگر این تجارت مجازی وابستگی بسیاری از کشورها به واردات کالا و آسیب‌پذیر شدن آنها می‌باشد چنانچه عرضه موادغذائی به هر دلیل از قبیل جنگ و یا بلایای طبیعی در یک منطقه مهم صادرکننده متوقف شود، مناطق واردکننده به شدت صدمه خواهند دید. سئوال مهم این است که ملت‌ها تا چه اندازه تمایل به پذیرفتن این ریسک را دارند.

با ارتقاء خودکفائی ملی در زمینه آب و عرضه مواد غذائی (همانند آنچه که در مصر و چین انجام می‌شود) و با واردات موادغذائی از طرف‌های تجاری گوناگون می‌توان از این ریسک پرهیز نمود.

● تعریف مصرف سرتاسری آب (Water Footprint) به‌عنوان شاخص مصرف سرانه جهانی آب

شاخص‌های موجود مصرف آب برای نشان دادن تأثیر مصرف بر منابع آبی به اندازه کافی گویا نیستند.

پیشنهاد می‌شود که از ایده مصرف سرتاسری آب به‌منظور درک تخصیص آب برای هر ملت و همچنین زنجیره تأثیرات آن بر منابع آبی جهان ناشی از مصارف محلی استفاده شود. نتایج تحقیقات جاری در مورد مصارف سرتاسری آب، میزان آب مصرفی ملت‌ها در رابطه با استفاده از کالاها و خدمات را نشان می‌دهد.

مطالعات خاص (case study) در مورد مصرف قهوه و کتان نشان می‌دهد که چگونه مصرف محلی این محصولات بر محل تولید و فرآورش آنها تأثیر می‌گذارد. در معاهدات تجارتی آینده باید به این مسئله توجه شود که تجارت تنها یک ابزار توسعه اقتصاد جهانی نبوده بلکه همچنین موجب اثرات خارجی بوده و تأثیرات زیست‌محیطی بر نواحی دوردست می‌گذارد.

آب شیرین موجود در جهان نه تنها به یک منبع جهانی تبدیل می‌شود (عرضه و تقاضا بایستی در سطح جهانی و نه در محدوده حوضه‌های آبریز برابر باشند)، بلکه استفاده عادلانه و پایدار از آن نیز به یک موضوع بین‌المللی تبدیل می‌گردد. توافق‌های جهانی براساس مفاهیمی همانند پروتکل قیمت‌گذاری جهانی آب، کدگذاری برای آب، حداقل حقوق استفاده از آب و مجوز مصرف سرانه جهانی الزامی می‌باشند تا راندمان استفاده از آب افزایش‌یافته و در عین‌حال از مصرف پایدار آب و ترویج و تشویق سهمیه مساوی از منابع محدود آب اطمینان حاصل شود.

● مصرف سرتاسری ملی آب (National water Footprint)

مطابق تعریف مصرف سرتاسری ملی حجم کل آب مصرفی برای تولید کالاها و خدمات مورد نیاز جمعیت ساکن هر کشور می‌باشد. نظر به اینکه کلیه کالاهای مصرفی هر کشور در داخل آن کشور تولید نمی‌شود بنابراین مصرف سرتاسری آب شامل دو بخش منابع آب داخلی و منابع آبی خارج از کشور می‌گردد.

● مصرف سرتاسری سرانه آب (Individual water Footprint)

مطابق تعریف مصرف سرتاسری سرانه میزان آب شیرین مصرفی برای تولید کالاها و خدمات مورد نیاز هر شخص در نتیجه مصارف شخصی و کشوری می‌باشد.

جدول زیر برآورد مصارف سرتارسی ملی و سرانه مربوط به سال ۲۰۰۴ را نشان می‌دهد. مصرف سرتاسری متوسط جهان ۱۲۴۳m۳/cap/yr می‌باشد.

منبع: نشریه unesco/Ihe/update/نوامبر ۲۰۰۶

مترجم: فریدون فریدونی کارشناس ارشد آبفای کردستان