شـایـعـه؛ محصول اهمیت و ابهام

شایعه از طبیعی‌ترین پدیده‌های اجتماعی و یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کنش متقابل است که تاکنون کمتر شناخته شده است. شایعه یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعاد گسترده‌ای است که ابعاد …

شایعه از طبیعی‌ترین پدیده‌های اجتماعی و یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کنش متقابل است که تاکنون کمتر شناخته شده است. شایعه یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعاد گسترده‌ای است که ابعاد مختلف آن به ویژه در زمان‌های بحرانی (مثل زمان جنگ)، حالتی به مراتب حادتر به خود می‌گیرد.

هر چند کارکردهای اجتماعی شایعه کاملا شناخته نیست، اما بیشتر در وضعیت‌های « ناهنجاری» در جامعه به وقوع می‌پیوندند، این بدان معنی است که شایعه گزارش تأیید نشده‌ای از وقایع است که به تعریف و تبیین وضعیت‌های مهمی‌ که به صورت دو پهلو ظاهر می‌شود، کمک می‌کند.

شایعه پیامی ‌است که به طرز غیر رسمی ‌(معمولا دهان به دهان) منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می‌شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است. شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد. البته ممکن است بخشی از شایعه حقیقت داشته باشد، هر چند می‌توان گفت که این حکم همواره صادق نیست.

شایعه پیامی ‌است که در میان مردم رواج می‌یابد، ولی واقعیت‌ها آن را تأیید نمی‌کند. شایعه در موقعیت‌هایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند. هرگاه آدم‌ها مشتاق خبرگیری درباره قضیه‌ای باشند، به هر نوع اطلاعاتی در این باره متوسل می‌شوند و سپس آن اطلاعات را در میان خودشان پراکنده می‌سازند.

از نظر جامعه‌شناسی، پدیده شایعه فرایندی است که از طریق آن، اخباری پخش و اغلب قلب می‌شود، بدون آنکه از مجراهای رایج گذشته باشد. شایعه می‌تواند از یک اطلاع نادرست منشاء بگیرد یا آنکه منبع آن اطلاعی درست ولی اغراق‌آمیز و درهم باشد. آن خبر از فردی به فرد دیگر و از گروهی به گروه دیگر منتقل می‌شود، بدون آنکه منشاء آن مشخص یا دلایل قطعی درباره صحت آن وجود داشته باشد.

آلپورت و پستمن ( Allport and postman ) می‌گویند که شایعه محصول دو عامل است: علاقه مردم به موضوع (اهمیت داشتن شایعه هم برای گوینده و هم برای شنونده) و میزان ابهام موضوع (احتمال وجود یا چند تعبیر از یک موضوع).

به نظر می‌رسد هر دو عامل یاد شده از شرایط شایعه باشد. ممکن است عده‌ای به نتایج یک برنامه علمی ‌یا تفریحی رادیو یا تلویزیون علاقه داشته باشند. اما چون ابهامی ‌در این مسابقه یا حادثه وجود ندارد شایعه‌ای در مورد آن بروز نکند. در صورتی که اگر به جای برنامه علمی‌ یا مسابقه ورزشی ساده، یک برنامه علمی ‌بحث‌انگیز یا یک مسابقه حساس مطرح باشد، احتمال بروز شایعه درباره آن بیشتر می‌شود.

به نظر می‌رسد دو شرط «اهمیت» و «ابهام» در انتقال شایعه تأثیر دارد و کم و بیش از رابطه‌ای کمی‌ برخوردار است.

هرگاه ابهام یا اهمیت صفر باشد، شایعه‌ای وجود نخواهد داشت. مثلا ما ایرانی‌ها هیچ‌وقت درباره گران‌ شدن قیمت سیگار در کوبا در کشور خودمان شایعه‌ای نمی‌شنویم، چون این موضوع برای ما مهم نیست. اما خبرهای مربوط به افزایش یا کاهش انواع ارز در کشور از جمله شایعه‌سازترین موارد بوده است.

بنابراین، هر قدر خبر شایعه مهمتر باشد و مردم درباره آن موضوع اطلاع کمتری داشته باشند، احتمال ساخت و ایجاد شایعه قوی‌تر می‌شود. اگر جمعیتی تحت کنترل شدید قرار داشته باشد و اگر پخش و انتشار شایعه جرایم سنگینی داشته باشد، آن وقت مردم کم‌ و‌ بیش خوددار خواهند شد و شایعه نخواهند ساخت یا این شایعه‌سازی کمتر خواهد شد.

محتوای شایعه به مرور زمان تغییر می‌کند و میزان این تغییر تا حدود زیادی از واکنش‌های عاطفی‌ ناشی از شایعه متأثر است. هرچه قدرت شایعه برای تحریک احساسات بیشتر باشد، احتمال تغییراتی که در محتوای شایعه بروز می‌کند، زیادتر است. کسانی که شایعه را منتقل می‌کنند، تمایل دارند برخی جزئیات را حذف و بر بعضی تأکید کنند. معمولا تغییراتی که در جزئیات داده می‌شود، منعکس‌کننده ترس‌ها، تعصب‌ها، امیدها و دیگر احساسات مردمی‌ است که شایعه را منتقل می‌سازند.

انتقال یک شایعه فرایندی اجتماعی است که یک ‌یک افراد می‌توانند نقش‌های متعددی در آن داشته باشند. عده‌ای از افراد پیام‌آورند و برشایعه تکیه کرده‌ و آن را معتبر می‌دانند و منتقل می‌کنند. عده دیگر در نقش افراد شکاک ظاهر می‌شوند و درباره آنچه می‌شنوند، تردید می‌کنند همچنین، عده‌ای ممکن است به تعبیر و تفسیر روی بیاورند و مترصد این باشند که چه رخ می‌دهد؟ و در نهایت، احتمالا عده‌ای هستند که براساس شایعه‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند و همین که شایعه‌ای پخش شد، به اقدامات خاصی دست می‌زنند.