تعیین سن مجموعه نفوذی اشنویه با روش پتاسیم آرگن

مجموعه نفوذی اشنویه عضو غربی كمربند آذرین درونی گلپایگان – ارومیه در پهنه سنندج – سیرجان شمالی است

مجموعه نفوذی اشنویه عضو غربی كمربند آذرین درونی گلپایگان – ارومیه در پهنه سنندج – سیرجان شمالی است. این مجموعه با وسعت حدود ۷۰۰ كیلومتر مربع از ۱۰ توده پدید آمده است كه در سه خانواده (suite) دیوریتی، گرانیتی و آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی مورد مطالعه قرار گرفته اند. توده های دیوریتی قدیمی ترین سنگهای نفوذی منطقه را شكل می دهند كه بر پایه شواهد صحرایی در منطقه مورد مطالعه زمان نسبی تشكیل آنها بعد از ژوراسیك آغازی - قبل از میوسن بوده است.

با توجه به سن سنگهای نفوذی مشابه در منطقه نقده می توان زمان بعد از كرتاسه آغازی - – قبل از میوسن را برای خانواده دیوریتی در نظر گرفت. بر پایه وجود سنگهای دورگه در مرز مشترك سنگهای دیوریتی با گرانیت ها، زمان نسبی جایگیری گرانیتها بطور همزمان با دیوریت ها بوده است.

توده سیینیتی از خانواده سوم سنگهای دیوریتی و گرانیتی را قطع نموده است، ولی توده آلكالی گرانیتی فلوئورین دار از این خانواده با دیگر سنگهای آذرین منطقه مرز مشترك ندارد. سن سنجی به روش K-Ar بر روی آمفیبول سنگهای دیوریتی مجموعه اشنویه زمانهای ۳/۲+۹/۹۱ ، ۳/۲+۱/۹۴ و ۴/۲+۱۰۰ میلیون سال ( اواخر كرتاسه آغازی ) و برای بیوتیت های توده های گرانیتی زمان های ۹/۱ + ۱۰۰ و۵/۱+۹/۹۸ میلیون سال ( اواخر كرتاسه آغازی ) را نشان داده است.

نتیجه تحقیقات مشابه بر روی آرفودسونیت های سیینیت ها و فلدسپاتهای آلكالی گرانیت فلوئورین دار به ترتیب زمان های ۱/۳+۹/۷۸، ۹/۱+۶/۷۹ و ۰/۲+۷/۸۱ میلیون سال و ۴/۳+۷۶ و ۸/۱+۱/۷۷ میلیون سال (كرتاسه پایانی) بوده است. بر پایه شواهد صحرایی و سن یابی رادیومتری جایگیری سنگهای اشنویه در دو مرحله زمانی اتفاق افتاده است ، در مرحله اول توده های دیوریتی و گرانیتی بطور همزمان ( یا با اختلاف زمانی كوتاه ) پدید آمده اند و در مرحله دوم توده های آلكالی سیینیتی – آلكالی گرانیتی با قطع كردن آنها جایگزین شده اند. مرحله اول ماگماتیسم حدود ۱۰۰میلیون سال قبل و مرحله دوم حدود ۸۰ میلیون سال قبل اتفاق افتاده اند.

● مقدمه

مجموعه نفوذی اشنویه با وسعت حدود ۷۰۰ كیلومتر مربع در جنوب شهر ارومیه و شمال شهر اشنویه رخنمون دارد . این مجموعه بخشی از نوار آذرین درونی مزوزوئیك- ترشیری پهنه سننــــــدج- ســیرجان شــــمالی ( Berberian & Berberian, ۱۹۸۱؛ ولی زاده،۱۳۷۰؛معین وزیری، ۱۳۷۵؛محجل و سهندی، ۱۳۷۸) به شمار می آید. شهرابی (۱۳۶۴) در نقشه زمین شناسی منطقه ارومیه با مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰ سنگهای نفوذی شمال اشنویه را حاصل دو فاز آذرین درونی و یك فاز نیمه آتشفشانی دانسته و به صورت زیر معرفی نموده است:

۱) گرانودیوریت های زمان پركامبرین:

این گروه به صورت مجموعه ای از سنگهای دیوریتی، گرانودیوریتی، گابرویی و پریدوتیتی معرفی شده است. توده های نفوذی شرق كوه والی ( غرب جاده ارومیه - اشنویه )، كوه راندولا( غرب شهر اشنویه ) به این گروه نسبت داده شده اند.

۲) گرانیت های بعد از ژوراسیك- قبل از ائوسن:

سنگهای نفوذی این گروه به صورت گرانیت آلكالن معرفی شده اند و توده های نفوذی قمیشلو، بالستان یونسلو و قوشچی با سن بعد از ژوراسیك – قبل از ائوسن به این گروه نسبت داده شده است.

۳) میكرودیوریتهای بعد از پالئوسن:

گنبدهای نیمه عمیق كه در شمال شهر اشنویه، در داخل مجموعه افیولیتی جایگیر شده اند، در قالب این گروه معرفی شده اند.

▪ در مقاله حاضر ما قصد داریم ضمن معرفی مجموعه نفوذی اشنویه به شكلی جدید:

۱) با بحث در شواهد صحرایی و نتایج سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن سن مجموعه نفوذی اشنویه را تعیین نمائیم .

۲) با مرور نتایج سن سنجی بر روی دیگر سنگهای نفوذی پهنه سنندج-سیرجان شمالی صحت سن های حاصل برای مجموعه اشنویه را نشان دهیم.

● مجموعه نفوذی اشنویه

مجموعه نفوذی اشنویه از ده توده مختلف با ابعادی در حد استوك پدید آمده است كه در سه خانواده دیوریتی، گرانیتی و آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی قابل طبقه بندی و مطالعه می باشند( قلمقاش و همكاران، ۱۳۸۰). در تحقیق حاضر توده با مفهوم یك رخنمون واحد از سنگهای آذرین درونی با تركیب و بافت مشخص در نظر گرفته شده است. چند توده با تركیب كانی شناسی‌، سنگ شناسی و سنی یكسان و یا مرتبط به هم ، بعنوان یك خانواده طبقه بندی می شـــــوند. خانواده در مطالعات حاضر هم ارز با تعریف Bateman (۱۹۹۲) از واحد lithodemes و تعریف خانواده(Suite) توسط White et al.(۲۰۰۱) بكار برده شده است.

۱) خانواده دیوریتی

این خانواده قدیمی ترین و گسترده ترین سنگهای نفوذی منطقه را در بر دارد. پشته قمیشلو با وسعت حدود ۷۰ كیلومتر مربع ، استوك طویل دوربه با طول ۱۲ كیلومتر و عرض ۳-۲ كیلومتر و استوك یونسلو با وسعت تقریبی ۳۰ كیلومتر مربع، مهمترین توده های نفوذی این خانواده به شــــمار می‌آیند

در بخشهای میانی توده یونسلو دو رخنمون كوچك و گنبد مانند از سنگهای گابرویی تا گرانودیوریتی با بافت درشت بلور دیده می شود كه ارتباط آنها با توده یونسلو بدلیل پوشیدگی چندان مشـخص نمی باشد.

نقشه سنگ شناسی مجموعه نفوذی اشنویه و محل برداشت( شماره نمونه-نوع كانی-سن) نمونه های سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن.

در سنگهای دیوریتی قطعات بیگانه ( xenolith) و انكلاو (enclave) وجود ندارد. دایكهای گرانیتی ، سیینیتی وآندزیتی توده های دیوریتی را در چند نقطه قطع نموده اند. سنگهای درونگیر خانواده دیوریتی بیشتر رسوبات كربناته پرمین (سازند روته) هستند.

۲) خانواده گرانیتی

این خانواده از گرانیت های بیوتیت دار و مسكوویت -گارنت دار پدید آمده است كه به صورت چند توده در بخشهای شمالی و جنوبی منطقه برونزد دارند. توده های سه كانی با وسعت تقریبی ۳۵ كیلومتر مربع و دوستك با وسعت بیش از ۵۰ كیلومتر مربع با تركیب گرانیت بیوتیت دار در شمال غربی منطقه برونزد دارند كه به نظر می رسد در عمق با یكدیگر در ارتباط بوده و به هم متصل می باشند. در شمال شرقی منطقه در اطراف روستای ناری توده گرانیتی دیگری با تركیب بیوتیت - آمفیبول دار با وسعت حدود ۲۵ كیلومتر مربع و در جنوب منطقه توده گرانیت مسكوویت -گارنت دار دوربه با وسعت ۱۲كیلومتر مربع از اعضای دیگر این خانواده به شمار می آیند.

واحدهای تخریبی و كربناتی پرمین( سازندهای درود و روته ) سنگ درونگیر اصلی خانواده گرانیتی را پدید آورده اند، ولی واحدهای دیگری چون سازند باروت ، لالون و شمشك نیز توسط توده های گرانیتی قطع شده‌‌اند.

در سنگهای خانواده گرانیتی انكلاوهای دیوریتی و زینولیت های دگرگونی وجود دارد. تعداد كمی دایك آندزیتی توده های گرانیتی این خانواده را قطع نموده است.

۳) خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی

در بخش مركزی منطقه مورد مطالعه، سنگهای دیوریتی توده قمیشلو و سنگهای گرانیتی توده سه كانی توسط یك توده سیینیتی– آلكالی گرانیتی قطع شده اندكه در حدود ۲۵ كیلومتر مربع وسعت دارد. این توده به دلیل داشتن مرزهای مشخص با سنگهای آذرین یاد شده و وجود انكلاوهای دیوریتی در متن سنگهای سیینیتی، جوانتر از آنهاست. این توده توسط دایكهای میكروسیینیتی و آندزیتی قطع می شود.

در بخش شرقی منطقه و در اطراف روستای بالستان( در جاده ارومیه-مهاباد ) یك توده گرانیتی كوچك هلولكوكرات برونزد دارد كه بدلیل داشتن كانی فلوئورین در تركیب كانی شناسی خود از دیگر توده های نفوذی منطقه متمایز می باشد( قلمقاش و همكاران،۱۳۷۹). این توده با وسعت ۱۰ كیلومتر مربع در بین سنگهای دگرگونه و رسوبی پركامبرین، و سنگهای كربناته- تخریبی پالئوزوئیك و مزوزوئیك( سازندهای سلطانیه، باروت، درود و روته) جایگزین شده است و توسط سنگهای كربناته - تخریبی سازند قم پوشیده می شود. در سطح زمین این توده گرانیتی هیچ ارتباطی با دیگر توده های ماگمایی منطقه ندارد. در متن سنگهای آن هیچگونه انكلاوی دیده نشده است و هیچ دایكی آن را قطع نمی نماید.

● سن نسبی مجموعه نفوذی اشنویه

همانطوری كه قبلاً اشاره گردید مجموعه نفوذی اشنویه از نظر تركیب سنگی از سه خانواده آذرین درونی شامل خانواده دیوریتی، خانواده گرانیتی و خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی پدیده آمده است.

۱) سن نسبی خانواده دیوریتی

توده های دیوریتی قدیمی ترین سنگهای آذرین منطقه را در بر دارند كه بیشتر در داخل سازندهای تخریبی-كربناتی درود و روته جایگزین شده‌اند.این سنگها در جنوب شرق روستای ترسه بولاغ لایه های شیلی-كربناتی تریاس پایانی-ژوراسیك آغازی را قطع و دگرگون نموده‌‌اند،

همچنین در شرق روستای زیوه سنگهای دیوریتی توده قمیشلو توسط رسوبات تخریبی قاعده سازند قم پوشیده می شوند كه قطعات دیوریتی( و گرانیتی) در لایه های كنگلومرایی پی این سازند دیده می شود.

بر پایه شواهد یاد شده سن نسبی توده های دیوریتی منطقه بعد از ژوراسیك آ‎غازی-قبل از میوسن آغازی می باشد. از سوی دیگر در جنوب غربی شهر نقده یك توده دیوریتی وجود دارد كه در بین لایه های كربناتی كرتاسه زیرین جایگزین و سن آن به بعد از كرتاســه ( پالئوسن ) نسبت داده شده است( افتخارنژاد ،۱۹۷۳ ). با توجه به شباهت تركیب سنگی و نزدیكی این دو منطقه و فرض هم زمانی تشكیل توده نقده با توده های مشابه در منطقه مورد مطالعه می توان زمان جایگیری توده های دیوریتی منطقه را به بعد از كرتاسه آغازی ـ قبل از میوسن نسبت داد.

۲) سن نسبی خانواده گرانیتی

برای تعیین سن نسبی خانواده گرانیتی توجه به نكات زیر ارزشمند خواهد بود:

▪ ارتباط توده های گرانیتی با واحدهای رسوبی منطقه

سنگهای گرانیتی در دو محل ، آبراهه چاپان و بیژدره، سازند شمشك را قطع و دگرگون نموده اند.

و توسط رسوبات تخریبی سازند قم پوشیده می شوند. لذا بر پایه شواهد چینه ایی زمان جایگیری توده‌‌های گرانیتی منطقه بعد از ژوراسیك آغازی-قبل از میوسن آغازی است.

▪ وجود سنگهای دورگه در مرز توده های گرانیتی با دیوریت در مرز سنگهای گرانیتی سه كانی، دوربه و دوستك با سنگهای دیوریتی، سنگهای دورگه یا مختلط با تركیب مونزودیوریتی-مونزونیتی وجود دارد. این پدیده در جنوب جاده روستای سه كانی به روستای سیاوان در مركز منطقه مورد مطالعه كاملاً نمایان است.

---