چهارشنبه, ۱۲ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 1 May, 2024
امامان ع كانون معرفت خداوند
سخن پیرامون شرح زیارت جامعه كبیره به عنوان جامعترین متن امامشناسی بود. در این مقاله به شرح و تفسیر فراز «السلام علی محال معرفهٔ الله» میپردازیم.
سلام بر شما امامان كه محلهای معرفت خداوند هستید.
● واژه محال
واژه «محال» جمع محل است و آن هم از ریشه «حلول» است به محل فرود آمدن به همین مناسبت محل گفته میشود. راغب در مفردات میگوید: «حلّ حلولاً و احلّه غیره» وارد شد و دیگری او را وارد كرد همچنین جمله «حللت» یعنی فرود آمدم كه در اصل به معنای باز كردن بارها به هنگام فرود آمدن و منزل گزیدن است و به همین مناسبت جای زندگی و فرود آمدن را «محلّهٔ» گفتهاند.(۱) در قرآن كریم است كه: «ولاتحلقوا رؤسكم حتی یبلغ الهدی محلّه...»(۲) و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به محلّش برسد (و در قربانگاه ذبح شود).
● واژه معرفت
«معرفت» به معنای شناخت است. این واژه از واژههای شناخت در قرآن است مانند واژه حكمت، علم، فقه، تدبّر، تبیّن، تذكّر، رؤیت، خبیر و... سؤالی كه اینجا مطرح است اینست كه فرق بین معرفت و علم چیست؟ راغب در مفردات گفته است كه: علم اعم از معرفت است یعنی آنكه علم تنها آگاهی است اما معرفت آگاهی به شیء با خصوصیات و آثار آن است.(۳) پس هر معرفتی علم است اما هر علمی معرفت نیست. واژه مقابل معرفت «انكار» است و واژه مقابل علم "جهل" است. بنابراین معرفت قدمی بالاتر از علم است. با این ترتیب این سخن كه گفته شده علم بالاتر از معرفت است سخنی است بیبرهان. گفتهاند كه «علم عبارت است از احاطه» مُدرِك بر مُدرَك و احاطه مخلوق بر ذات و صفات حق محال است لذا هیچكس عالم به خدا نیست همه معرفت دارند حتی انبیاء هم در مقام معرفت بودند نه در مقام علم، رسول خدا(ص) میفرمایند: «ما عرفناك حق معرفتك»؛ در هر صورت در این مقام كلمه "علم" به كار نمیرود چون خداشناسی مطرح است نه خدادانی و چگونه میتواند مخلوق متناهی علم پیدا كند به خالق غیرمتناهی و لذا علم به او ذاتاً و صفهٔ برای احدی ممكن نیست.»(۴)
نقد این سخن این است كه: آری مخلوق را راهی به احاطه ذات مقدّس ربوبی نیست، اما سخن این است كه مَدرك این تعریف چیست كه «علم احاطه مُدرِك به مدرك» است؟ علم حصولی از مقوله كیفیات نفسانیه است، این نظر اكثر حكماء است گرچه بعضی علم را از مقوله «انفعال» گرفته و گفتهاند علم تأثیر و پذیرش نفس از امور خارجی است و برخی مانند فخر رازی آنرا مقوله اضافه گرفته و آنرا اضافه خاصی بین نفس ناطقه و معلوم خارجی دانسته است. و این كیفیت را به این تفسیر كردهاند كه علم عبارت است از حضور صور اشیاء در نفس انسان داننده است و آن چیز دانسته و معلوم(۵) به این ترتیب فرق درست بین علم و معرفت همان است كه گفته شد.
اینك سؤال این است كه معنای این جمله كه شما محل معرفت خدا هستید چیست؟ دو معنا برای این جمله گفته شده است:
● خداشناسان واقعی
یك معنا آن است كه معرفت واقعی به حضرت حق اختصاصی اهلبیت (ع) است آنها هستند كه ذات مقدّس ربوبی را شناختند.
نبی گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «یا علی ما عرف اللّه حق معرفته غیری و غیرك و ما عرفك حق معرفتك غیر اللّه و غیری؛(۶)
ای علی خداوند را براستی جز من و تو كسی نشناخت و ترا به راستی جز خدا و من كسی نمیشناسد.»
معرفت اهل بیت(ع) آنچنان است كه اگر پردهها كنار رود چیزی بر یقینشان افزوده نخواهد شد. امیرمؤمنان(ع) فرمود: «لو كشف الغطاء ما ازددت یقیناً؛ اگر پردهها كنار رود بر یقینم افزوده نخواهد شد»(۷).
«ذعلب یمانی» از امیرالمؤمنین علی(ع) پرسید: آیا پروردگارت را دیدهای، حضرت فرمود: «افاعبد ما لااراه» آیا كسی را عبادت میكنم كه نمیبینم؟ "ذعلب" در فكر فرو رفت كه منظور امام در این جا كدام مشاهده است. آیا مشاهده حسی است كه قائلان به جسمیت خداوند عقیده دارند؟ یا مشاهده روحانی و معنوی میباشد كه چیزی برتر از مشاهده عقلی است لذا بلافاصله سؤال كرد: «وكیف تراه» چگونه خدا را میبینی! حضرت فرمود: «لاتدركه العیون بمشاهدهٔ العیان ولكن تدركه القلوب بحقائق الایمان...؛ چشمها هرگز او را آشكار نمیبیند ولی قلبها با حقائق ایمان او را درك میكنند»(۸).
این مشاهدهشهودی قلبی بسی فراتر از مشاهده حسّی و یا عقلی است این مشاهده معلول صفای جان است كه معصومین(ع) متنعم به این نعمتند و در قلّه این نوع معرفت قرار دارند و پیروان آنها نیز بهر میزانی كه در صفای جان بكوشند به همان اندازه این نوع معرفت نصیبشان میگردد.
در حدیثی از پیامبر اكرم (ص) رسیده است: «لولا ان الشیاطین یحومون الی قلوب بنی آدم لنظروا الی الملكوت؛ اگر شیاطین دلهای فرزندان آدم را احاطه نكنند میتوانند به جهان ملكوت نظر افكنند(۹).
در حدیث دیگری آمده است: «لولا تكثیر فی كلامكم و تمریج فی قلوبكم لرأیتم ما اری و لسمعتم ما اسمع؛ اگر زیاده روی در سخنان شما و آزادی دلهایتان در برابر فساد نبود آنچه را من میبینم مشاهده میكردید و آنچه را من میشنوم شما هم میشنیدید.(۱۰)
نمونه عینی این شهود برای غیر معصومین داستان «حارثهٔ بن زید» است حضرت به او فرمود: حالت چطور است ای حارثه عرض كرد: «یا رسول اللّه مؤمن حقاً» ای رسول خدا به راستی مؤمنم! حضرت فرمود:"لكل شیء حقیقهٔ و ما حقیقهٔ قولك" هر چیزی واقعیت و نشانهای دارد واقعیت و نشانه این سخن تو چیست؟
عرض كرد: نشانهاش این است كه من نسبت به دنیا بی اعتناء هستم، شب بیدار میمانم (و عبادت میكنم) و در گرمای سخت تشنهام (روزه میگیرم) گوئی میبینم عرش پروردگارم برای حساب آماده است و گوئی اهل بهشت را میبینم كه در بهشت با یكدیگر ملاقات میكنند و گوئی صدای ناله و فریاد اهل دوزخ را در دوزخ میشنوم، رسول خدا(ص) فرمود: «عبد نوّر اللّه قلبه ابصرت فاثبت» این بندهای است كه خداوند قلبش را نورانی ساخته حقیقت را دیدهای ثابت قدم باش عرض كرد: «یا رسول اللّه ادع اللّه ان یرزقنی الشهادهٔ معك» ای رسول خدا از خدا برای من بخواه كه در طریق یاری تو شهید شوم. پیامبر (ص) فرمود: «اللهم ارزق حارثهٔ الشهادهٔ» خداوندا شهادت را روزی حارثه كن.
چند روزی نگذشت كه پیامبر(ص) گروهی را به یكی از جنگها فرستاد كه «حارثهٔ» در میان آنها بود و پیكار كرد و ۹ یا ۸ نفر از دشمنان را كشت و به شهادت رسید.(۱۱)
● راه صحیح شناخت خداوند
معنای دوم این جمله اینست كه: خدای را جز از طریق امامان سلام اللّه علیهم اجمعین نمیتوان شناخت.
در روایتی از حضرت امام صادق(ع) میخوانیم: «بنا عرف اللّه و بنا عبد اللّه و نحن الادلاء علی اللّه و لولا نا ما عبد اللّه؛از طریق ما خدا شناخته شود و از طریق ماست كه او عبادت میشود ما راهنمایان بسوی خدائیم و اگر ما نبودیم خداوند عبادت نمیشد»(۱۲).
آری امامان " باب اللّه"اند. باید از "در" وارد خانه شد. امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «...نحن الشعار و الاصحاب و الخزنهٔ و الابواب ولاتؤتی البیوت الّا من ابوابها فمن اتاها من غیر ابوابها سمّی سارقا؛ ما محرم اسرار (پیامبر خدا) و یاران راستین او و گنجینه داران و درهای علوم وی هستیم(و البته) هیچ خانهای را جز از درش وارد نمیشوند و هر كس از غیر در وارد شود سارقش مینامند»(۱۳).
در روایتی از حضرت امام صادق(ع) رسیده است: «الاوصیاء هم ابواب اللّه عزّ و جلّ الّتی یؤتی منها ولولاهم ما عرف اللّه عزّ و جلّ و بهم احتج اللّه تبارك و تعالی علی خلقه؛ جانشینان پیامبر(ص) درهای خدایند كه باید از طریق آنها وارد خانه (معرفت الهی) شد و اگر آنان نبودند خداوند شناخته نمیشد و با آنان خداوند بر بندگانش احتجاج میكند»(۱۴).
این واقعیت بی تردید است كه معرفت صحیح حق یعنی صفات حضرتش جز از كانال اهلبیت(ع) میسر نیست. باید معرفی حضرت حق را از مكتب آنان جست و سخن صحیح و عمیق را از آنان آموخت این واقعیت وقتی خود را نشان میدهد كه نگاهی بیاندازیم به خدائی كه در صحاح ست(شش كتاب معتبر اهل سنت) معرفی شده است:
▪ خدائی كه مانند ماه شب چهارده دیده میشود:
«روزی پیامبر اكرم(ص) به ماه شب ۱۴ نگریست و فرمود همانطور كه شما این ماه را میبینید به زودی پروردگارتان را خواهید دید».(۱۵)
تشبیه دیدن خدا به دیدن ماه و خورشید راه هرگونه توجیه را میبندد كه مراد از دیدن رؤیت قلبی باشد اگر این توجیه بود صاحبان صحاح آنرا ذكر میكردند.
نیز روایت كردهاند: «دست راست خدا پر است و بخشش و عطای مداوم شب و روز چیزی از آن نمیكاهد و در دست دیگرش ترازو است.»(۱۶)
یا آوردهاند: «خداوند آسمانها را با دست راست و زمین را با دست چپ میگیرد.»(۱۷) و آنها توجیه "ید" را به قدرت ندارند و میگویند این روایات را به همین صورت باقی گذاشته و درباره آنها سكوت میكنیم.
باز آوردهاند: «مردی از دانشمندان یهود نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: یا محمّد خداوند آسمانها را بر انگشتی و زمینها را بر انگشتی و درخت را بر انگشتی و آب و خاك را بر انگشتی و سایر خلایق را بر انگشتی نگه میدارد... پیامبر هم جهت تصدیق قول او خندید.»(۱۸) و (۱۹)
این درحالی است كه قرآن تصریح دارد كه: «لاتدركه الابصار؛ چشمها او را نمیبیند»(۲۰) «و لایحیطون به علماً؛ (یعنی نه تنها چشم نمیتواند او را ببیند) علم كسی هم نمیتواند او را بشناسد»(۲۱). «لیس كمثله شیء؛یعنی هیچ چیزی مثل او نیست».(۲۲)
حجهٔالاسلام و المسلمین سید احمد خاتمی
پینوشتها:
۱. مفردات راغب واژه «حلّ»، ص ۱۲۸ (نشر كتابفروشی مرتضوی تهران).
۲. سوره بقره، آیه ۱۹۶.
۳. مفردات راغب «واژه عرف»، ص ۳۳۱.
۴. شرح زیارت جامعه كبیره، تألیف سید محمد تقی نقوی، ص۱۲۹.
۵. ر.ك كتابهای فلسفی از جمله، نهایهٔ الحكمه، ص ۲۳۶ و حكمت الهی، ص ۱۱۵ و ۱۱۶.
۶. بحارالانوار، ج ۳۹، ص۸۴.
۷. همان، ج ۴۰، ص ۱۵۳.
۸. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۹.
۹. بحارالانوار، ج ۷۰، ص(۶۷ بیروت) ص ۵۹، باب القلب و صلاحه حدیث ۳۹.
۱۰. تفسیر المیزان، ج ۵، ص ۲۹۲.
۱۱. اصول كافی، ج ۲، ص ۵۳ باب حقیقهٔ الایمان و الیقین، ح۳.
۱۲. توحید صدوق، ص ۱۵۲، باب ۱۲، ح ۹.
۱۳. نهج البلاغه، خطبه ۱۵۴.
۱۴. اصول كافی، ج۱، ص ۱۹۳.
۱۵. صحیح بخاری ج ۱، ص ۱۴۵، باب مواقیت الصلوهٔ و فضلها باب فضل صلاهٔ العصر و...؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۴۳۹ و ۴۴۰؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۶۳ و ۶۴.
۱۶. صحیح بخاری، ج ۹، ص ۱۵۰ و ۱۵۲ كتاب التوحید باب ما یذكر فی الذات؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۷۱.
۱۷. صحیح مسلم، ج ۴، ص ۲۱۴۸.
۱۸. صحیح بخاری، ج ۶، ص ۱۵۷، تفسیر سوره زمر؛ صحیح مسلم ج ۴، ص ۲۱۴۷ و ۲۱۴۸؛ سنن ترمذی، ج ۵، ص ۳۴۵ و ۳۴۶ تفسیر سوره زمر.
۱۹. و از این دست مطالب در صحاح فراوان است، رجوع كنید به كتاب سیری در صحیحین و خدا در صحاح.
۲۰. سوره انعام، آیه ۱۰۳.
۲۱. سوره طه، آیه ۱۱۰.
۲۲. سوره شوری، آیه ۱۱.
۲۳. سوره نجم، آیه ۱۳.
۲۴. همان، آیه ۱۱.
۲۵. همان، آیه ۱۸.
۲۶. تفسیر نورالثقلین، ج ۵،ص ۱۵۷، به نقل از اصول كافی.
۲۷. كتابهای شرح نهج البلاغه كه مفسران شیعه مؤلف آنند در ذیل خطبه اول مفصل بحث كردهاند، از جمله شرح نفیس و ارزشمند پیام امام، ج ۱، از ص ۸۱ تا ۹۳ (این شرح كه تاكنون ۶ جلد آن منتشر شده تألیف آیهٔاللّه العظمی مكارم شیرازی باهمكاری جمعی از فضلا است، شرحی است وزین و متین با قلمی روان و استفاده كردنی)؛ نیز كتاب جهان بینی امام علی(ع) در خطبه اول نهج البلاغه تألیف آیهٔ اللّه زین العابدین قربانی.
۲۸. اصول كافی، ج ۱، ص ۱۳۶.
۲۹. شرح اصول كافی، ملاصدرا، ص ۳۴۲.
۳۰. شرح نهج البلاغه، ج ۶،ص ۳۴۶.
۳۱. از جمله ذیل خطبه ۱۶۴ نهج البلاغه، ج ۹، ص ۲۵۷؛ نیز ذیل خطبه ۹۰، خطبه اشباح جلد ۶، ص ۴۲۶ ؛ نیز ذیل خطبه ۸۶ كه مربوط به اوصاف عباد و زهاد و عارفان است، ج ۹، ص ۲۵۷.
۳۲. صحیفه نور، ج ۲۱، ص ۱۷۱.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید بلیط هواپیما
روز معلم ایران رهبر انقلاب معلمان نیکا شاکرمی شهید مطهری مجلس شورای اسلامی بابک زنجانی مجلس دولت سیزدهم حجاب شورای نگهبان
تهران هواشناسی شهرداری تهران سیل پلیس علیرضا زاکانی قوه قضاییه آموزش و پرورش بارش باران سلامت سازمان هواشناسی دستگیری
خودرو قیمت دلار قیمت خودرو دلار بانک مرکزی دولت ایران خودرو قیمت طلا سایپا بازار خودرو کارگران تورم
فضای مجازی تلویزیون رادیو سریال سینما عفاف و حجاب سینمای ایران دفاع مقدس موسیقی تئاتر فیلم نون خ
دانشگاه علوم پزشکی مکزیک
رژیم صهیونیستی غزه اسرائیل فلسطین آمریکا جنگ غزه روسیه نوار غزه چین حماس عربستان اوکراین
استقلال فوتبال پرسپولیس تراکتور رئال مادرید بایرن مونیخ سپاهان باشگاه استقلال لیگ قهرمانان اروپا لیگ برتر بازی باشگاه پرسپولیس
همراه اول وزیر ارتباطات دبی پهپاد تبلیغات اپل ناسا نخبگان گوگل ماه
کبد چرب میوه دیابت کاهش وزن بیماری قلبی مسمومیت داروخانه خواب ویتامین قهوه