ارزیابی بازار ارز پس از مرکز مبادلات ارزی

راه اندازی مرکز مبادلات ارزی نتایج عجیبی به دنبال آورده که می بایست مورد توجه قرار گیرند هنوز برای ارزیابی عملکرد این مرکز زود است اما برخی از پی آمدهای آن قابل تامل است

طی هفته های اخیر ، گزارش های متفاوتی در مورد تخصیص ارز به نرخ های مختلف برای واردات در رسانه ها منعکس می شد ، که ظاهرا نشان از برخی اختلاف نظرها در میان مسئولین دولت و بانک مرکزی داشت. دست آخر مقرر شد که واردات کالاهای اساسی (آن دسته از کالاها که از اولویت ۱ و ۲ برخوردار بودند) با "نرخ مرجع" (۱۲۲۶ تومانی) صورت گیرد و ارز مورد نیاز برای بقیه کالاها، به ترتیب اولویت و به تدریج – و البته با توجه به امکانات ارزی – به نرخی معادل ۲ درصد کمتر از نرخ بازار آزاد در اختیار وارد کنندگان قرار گیرد.

در پی این تصمیم ، محلی در وزارت صنایع راه اندازی شد که "مرکز مبادلات ارزی" نام گرفت. در نخستین روز گشایش این مرکز (دوشنبه سوم مهر ماه) ، قیمت دلار برای کالاهای گروه ۳، مبلغ ۲۴۰۴ تومان تعیین شد که حدودا ۲ درصد از نرخ بازار آزاد در روز یکشنبه پائین تر بود.(مسئولین مرکز ، بهای دلار در روز قبل از گشایش را ۲۴۵۳ تومان تخمین زده بودند).

اما در طول نخستین روز عملکرد این مرکز ، نرخ ارز در بازار آزاد رو به صعود گذاشت و با ۵۰ تومان افزایش به ۲۵۰۵ تومان رسید. روز بعد (سه شنبه ۴ مهر ماه) مسئولین "پنجره مبادلات ارزی" نرخ دلار را ۲۳۶۲ تومان اعلام کردند که بیش از ۵ درصد کمتر از نرخ دلار آزاد در روز قبل بود (ظاهرا به علت کسر کارمزد صرافان ، از میانگین نرخ بازار آزاد که توسط "کانون صرافان" اعلام می شود). در همان روز معاون بانک مرکزی اظهار داشت که "از امروز اولویت های سوم تا پنجم می توانند از ارز موجود استفاده کنند" و اظهار امیدواری کرد که با عرضه بیشتر ارز ، نیاز سایر گروه ها نیز برآورده شود.

با این همه در روز دوم کار "مرکز مبادلات ارزی" نیز نرخ ارز در بازار آزاد رو به افزایش گذاشت و با آهنگی سریع خود را به ۲۶۰۰ تومان رساند. در ساعات بعد از ظهر نرخ دلار حتی به ۲۶۵۵ تومان هم رسید ، هرچند که در پایان روز پائین آمد و در حول و حوش ۲۶۰۰ تومان متوقف شد.

در روزهای سوم (چهارشنبه) و چهارم (پنجشنبه) نرخ ارز در مرکز مبادلات ارزی به ترتیب ۲۳۸۶ تومان و ۲/۲۳۹۷ تومان تعیین شد که در هر دو مورد با نرخ بازار آزاد تفاوت قابل توجهی داشتند ، اما باز هم دلار آزاد به روند صعودی خود ادامه داد. در روز چهارشنبه دلار در بازار آزاد به ۲۶۴۰ تومان و در روز پنجشنبه به ۲۶۸۰ تومان رسید. بنا بر برخی منابع روز پنجشنبه دلار مرز ۲۷۰۰ تومان را هم درنوردید.

چه توضیحی می توان برای این حرکت عجیب در بازار آزاد ارز ارائه کرد؟ چرا طی ۴ روز فعالیت مرکز مبادلات ارزی ، نرخ دلار در بازار آزاد در حدود ۲۳۰ تومان افزایش یافت؟ واردات کالاهای گروه ۱ و ۲ که با نرخ مرجع (۱۲۲۶ تومان) صورت می گیرد. کالاهای گروه های ۳ تا ۵ نیز که از روز سه شنبه مشمول نرخ ۲۳۶۲ تومانی بودند و در روزهای بعد نیز قیمت ارز آنها به ۲۴۰۰ تومان نیز نرسید. به بیان دیگر ، و بر خلاف روزهای قبل از گشایش "مرکز مبادلات ارزی"، بخشی از نیاز وارد کنندگان با نرخی کمتر از بازار آزاد صورت می گرفت. پس علت جهش نرخ ارز آزاد چه می توانست باشد؟ در حقیقت ، و با وعده هائی که مسئولین "پنجره مبادلات ارزی" در مورد گسترش شمول کالاهای برخوردار از نرخ های ترجیحی ارز می دادند ، سقوط قیمت ارز در بازار آزاد منطقی تر می نمود.

بی تردید ارزیابی عملکرد "مرکز مبادلات ارزی" و تاثیر آن بر بازار آزاد ارز نیاز به زمان دارد. در حقیقت ،علاوه بر بانیان این سیاست ، بسیاری از دست اندرکاران ارز نیز به موفقیت این سیاست امیدوارند. برای مثال ، سخنگوی کانون صرافان در این مورد گفته است " در صورت استمرار این سیاست تا دو هفته آینده بازار متعادل خواهد شد". به اعتقاد ایشان " افزایش قیمت ارز در بازار آزاد به دلیل مقاومت بازار در برابر طرح اجرا شده است".

اما علیرغم این پیش بینی ، جهش نرخ ارز آزاد می بایست دلایل عمیق تری داشته باشد. در این رابطه توجه به چند نکته روشنگر خواهد بود.

۱- هیچ کس به درستی نمی داند که در شرایط کنونی ، تقاضا برای ارز به منظور واردات کالاهای گروه ۴ تا ۱۰ چه مقدار است و وزنه آن در کل ارز مورد تقاضا چقدر است. اما این وزنه هرچه که باشد ، آیا می توان هجوم وارد کنندگان این کالاها به بازار آزاد را علت جهش نرخ ارز تصور نمود؟ چرا وارد کنندگان این دسته از کالاها درست در روزهائی که مرکز مبادلات ارزی کار خود را آغاز کرده و شایعاتی هم برای برخورداری کالاهای گروه های ۴ تا ۱۰ از ارز ارزان تر بر سر زبان ها بود ، می بایست ناگهان به صرافت واردات کالاهای مورد نیاز خود افتاده و به بازار آزادی که هر دم بر نرخ آن افزوده می شد روی آورده باشند؟ چرا این کار را یک هفته قبل نکردند که چشم انداز امیدوار کننده ای هم برای برخورداری آنها از نرخ ارز ارزان تر در میان نبود؟

۲- شاید منطقی ترین توضیح برای جهش نرخ ارز، مربوط به رفتار دو گروه باشد. اول متقاضیانی که ارز مورد نیازشان اساسا در گروه های دهگانه جای نداشته یا امید چندانی به پرداخت ارز ارزان برای مقاصد آنها نمی رفته است. در این گروه می توان از گردشگران (و نیز حجاجی که سهمیه دولتی نیازشان را برطرف نمی ساخته) و خانواده هائی که برای فرزندان یا بستگانشان می بایست پول حواله کنند ، نام برد. و دوم وارد کنندگان کالاهای قاچاق و هم چنین کسانی که به هر دلیل قصد خارج کردن سرمایه شان از کشور را داشته اند.

اما باز هم می توان پرسید که چرا این دو گروه طی چهار روز گذشته به بازار آزاد هجوم آورده اند؟ صرف نظر از حجاج ، بقیه متقاضیان فوق الذکر می توانستند چند روزی دست نگهدارند تا بر اساس پیش بینی سخنگوی کانون صرافان ، نرخ ارز تعدیل شود و ریال کمتری هزینه کنند.

تنها توضیحی که باقی می ماند این است که مسئولین بانک مرکزی ، که "مرکز مبادلات ارزی" را محمل مناسبی برای تعدیل نرخ ارز و پاسخ گوئی به تقاضای وارد کنندگان واقعی تلقی می کردند، در روزهای اخیر تزریق ارز به بازار آزاد را متوقف کرده یا به میزان قابل توجهی از کمیت آن کاسته باشند. ظاهرا امیدواری آنها این بوده که تقاضای گروه های جانبی (یعنی گروه هائی غیر از آن دسته از مشتریان که رئیس بانک مرکزی آنها را "متقاضیان واقعی ارز" نامیده اند) ، از طریق ارزهای حاصل از صادرات بخش خصوصی یا دلارهای پس انداز شده مردم پاسخ گوئی شود و بنا بر این نیازی به تزریق ارز به بازار با آهنگ گذشته نمی دیدند.

در صورت درستی این فرضیه ، باید پذیرفت که ارزیابی مسئولین از شرایط بازار ارز ، سخت غیر واقعی بوده است. به طور مشخص آنها در مورد انگیزه های متقاضیان ارز و کمیت ارز مورد تقاضای آنها دچار اشتباه شده اند. اما این اشتباه محاسبه مربوط به چه متقاضیانی می تواند بوده باشد؟ بی تردید آنها از حدود و ثغور ارز مورد نیاز گردشگران و دانشجویان بدون بورس (که مشمول ارز ترجیحی نمی شوند) مطلع بوده اند. آنچه که فقدان اطلاعات در مورد آن ها محتمل تر به نظر می رسد ، تقاضا برای واردات کالاهای قاچاق ، و از آن مهم تر ، خرید ارز برای خارج کردن سرمایه از کشور می باشد. و اگر به راستی اشتباه حساب در مورد کمیت ارز مورد تقاضا برای این مقاصد، عامل غلط درآمدن محاسبات مسئولین امر بوده باشد ، آنگاه سیاست گذاری ارزی و مهار تلاطم نرخ ارز در بازار آزاد ، به تدابیری فرا تر و ریشه ای تر از "پنجره مبادلات ارزی" نیازمند خواهد بود.

این مقاله در روزنامه دنیای اقتصاد مورخ شنبه ۸ مهرماه به عنوان سرمقاله منتشر شد

فرخ قبادی