دیواری از تضاد

به بهانه اجرای نمایش «عدالت خانه» نوشته عارفه عنایتی به کارگردانی حمیدرضا آذرنگ در تالار ایرانشهر

دوران مشروطه دورانی است پر از تضاد و تناقض که تا به امروز نیز بسیاری از وجوه آن مبهم و حل ناشده باقی مانده اند. دورانی با فراز و فرودهای به یکباره از پیروزی کامل و همه جانبه مشروطه خواهان گرفته تا اختلافات داخلی آنان، از سودجویی های شماری تا دست های نهان و آشکار استعمار انگلیس و روسیه و تا به توپ بستن مجلس و قلع و قمع مشروطه خواهان. دوران مشروطه درتاریخ ایران دوران حساس گذار است؛ گذار از جامعه یی سنتی به جامعه یی مدرن و به همین دلیل محمل تضادهای فراوانی است که شماری از آنها تا به امروز نیز برای جامعه ایران حل نشده است.

به همین دلیل دوران مشروطه می تواند یکی از مناسب ترین و جذاب ترین سوژه ها برای تئاتر باشد، چرا که تئاتر هنری است که از تضاد و تقابل سرچشمه می گیرد و در واقع تضاد منشاء دیالکتیک و در عین حال دیالوگ در تئاتر است. مشروطه حوزه یی است که به تئاتر اجازه می دهد سنتی را در مقابل متجدد، مستبد را در مقابل آزادی خواه بنشاند و در شکلی کلان دغدغه های کاملاً متفاوت دو نسل را بررسی کند. از دیگر سو مشروطه حوزه یی است با لایه های زبانی گوناگون که در آن هر نسل و نماینده هر تفکری با زبان و دایره واژگانی خاص خود سخن می گوید و این همه دستمایه های فراوانی در اختیار هنر تئاتر می نهد؛ دستمایه هایی که نمایشنامه نویسان ما به جز تعدادی نمایشنامه انگشت شمار از آن غافل مانده اند و امکانات فراوان آن را چه در حوزه زبان، چه در حوزه شخصیت پردازی و چه در حوزه تضاد و تقابل نادیده گرفته اند.

پس می توان اذعان داشت عارفه عنایتی در مقام نویسنده نمایشنامه «عدالت خانه» انتخاب مناسبی داشته است و آنچه بر اهمیت این انتخاب می افزاید این است که وی از دل جنبش مشروطه به حساس ترین مقاطع آن پرداخته است.

اما نمایشنامه عنایتی با همان مشکلی مواجه می شود که سوژه اش با آن دست به گریبان است. یعنی همان گونه که جنبش مشروطه سرشار از تضادها، تناقض ها و فراز و فرودهای به یکباره است، نمایشنامه عدالت خانه نیز با مجموعه یی از تضادها و فراز و فرودهای ناگهانی رویارو می شود. از آنجایی که در اجرای عدالت خانه متن به عنوان عنصر غالب عمل می کند و بخش عمده بار اجرا بر دوش آن قرار دارد ما نیز در این نوشتار کوتاه بیش از هر چیز بر عامل متن متمرکز شده و سعی خواهیم کرد عناصر متضاد و فراز و فرودهای آن را به بررسی بنشینیم.

عدالت خانه به رغم آنکه نمایشنامه یی سیاسی است و به برهه یی مهم از تاریخ سیاسی ایران می پردازد، اما رویکرد آن به سیاست یا تاریخ رویکردی مستقیم نیست، بلکه از خلال شخصیت هایی که در حاشیه سیاست قرار دارند، سعی دارد به رویدادهای دوران مشروطه نقب بزند و نقطه برجسته چنین رویکردی نقطه شروع قدرتمند متن است و دو خدمتکاری که به واسطه دشمنی دو برادر مدت ۲۵ سال است از پس یک دیوار با هم گفت وگو می کنند و هنوز عاشق هم مانده اند. از دیگر سو از فرازهای مهم و نقاط قوت متن می توان به حضور لایه های سمبلیک در نمایشنامه، به رغم رویه رئالیستی آن اشاره کرد که مهم ترین سمبل ها در این لایه عبارتند از دیوار، خصومت دو برادر و...که می تواند مخاطب را به مفاهیم عمیق تری در اثر رهنمون سازد. اما با وجود این عناصر قدرتمند چه به لحاظ مضمونی و چه به لحاظ ساختاری شاهد فرودها و تضادهایی به همین قدرت در متن هستیم که از جمله برجسته ترین آنها می توان به عنصر شخصیت پردازی اشاره کرد.

در عدالت خانه ما با شخصیت هایی تخت و ساده روبه روییم؛ شخصیت هایی کاملاً سیاه و سفید که در مقابل هم قرار گرفته اند. در یک سو جبهه آدم های بد را داریم از جمله صفدرخان، جعفرخان و مسیو شوستر قلی اف و در دیگر سو آدم های خوب همچون مجیر، ملاحت، تراب و حبیبه. شاید پویاترین شخصیت های نمایشنامه عدالت خانه شخصیت های زن آن باشند که از پیچیدگی بیشتری برخوردارند اما شخصیت های مرد را کاملاً می توان یکدست و سیاه و سفید دید. در این میان نویسنده تا آنجا پیش می رود که از شخصیت مجیر یک قهرمان می سازد؛ قهرمانی که از هر جهت کامل است و گره تمام حوادث قرار است به دست او باز شود. تنها شخصیتی که در طول نمایش متحول می شود ملاحت است که تحول او پس از آشنایی و گفت وگو با مجیر از پس دیوار صورت می پذیرد و دیگر شخصیت ها از آغاز تا پایان در همان موضع ثابت خود باقی می مانند. این شاید در نمایشنامه هایی که تحت عنوان ابزورد شناخته می شوند به دلیل ساختار دورانی آنها قابل قبول بنمایاند.

اما در نمایشنامه یی سیاسی که حتی به نوعی می توان آن را ایدئولوژیک خواند به هیچ روی قابل پذیرش نیست. از دیگر مشکلات ساختاری متن می توان به حوادث متعدد و تو در توی آن اشاره کرد از جمله دشمنی دو برادر، عشق میان دو خدمتکار، عشق ما بین دو عموزاده که هرگز همدیگر را ندیده اند، حوادث دوران مشروطه، فرزند نامشروع دو برادر و... این تعدد حوادث از سویی باعث پرگویی متن می شود و از دیگر سو نویسنده در به نتیجه رساندن آنها درمی ماند چنان که در پایان نه تنها کلیدی برای حل بسیاری از ابهامات متن در اختیار خواننده گذاشته نمی شود بلکه غلبه حوادث بیرون از متن همچون دستگیری روزنامه نگاران و به توپ بستن مجلس حوادث را هر چه غامض تر و لاینحل تر می گذارد. از جمله مهم ترین این حوادث می توان به خصومت ۲۵ساله میان دو برادر اشاره کرد که به عنوان حادثه مرکزی و شکل دهنده رویدادهای متن عمل می کند اما در پایان در زیر سایه اعمال قهرمانانه مجیر قرار گرفته و کاملاً فراموش می شود و بدون آنکه به سرانجامی رسیده باشد هر دو برادر به یکباره در پایان اثر حذف می شوند و نشانی از آنها باقی نمی ماند.

وجود مشکلاتی از این دست باعث می شود متن به رغم توانایی ها و پتانسیل بالایش نتواند به عنوان نمایشنامه یی منسجم ارتباط کاملی با مخاطب برقرار کند. از دیگر سو اجرا نیز به نوعی دیگر با همان مشکلی مواجه است که نمایشنامه با آن مواجه بود و آن حضور عناصر متضاد و فراز و فرودهای یکباره در طول اجراست. در اجرای عدالت خانه از یک سو شاهد عوامل قدرتمندی هستیم که مخاطب را آماده پذیرش اجرایی قدرتمند می سازد و از دیگر سو عواملی چند چنان ضعیف عمل می کنند که اجرا و مخاطب را با تناقضی بنیادین مواجه می سازند. از یک سو شاهد بازی هایی گیرا و قابل قبول از سوی بازیگران هستیم که بسیاری از صحنه ها را جذاب و جاندار می سازند و این بالاخص در بازی افشین زارعی، آذر خوارزمی و سلمان خطی نمود بیشتری می یابد، در سوی دیگر بخش عمده یی از اجرا و انرژی آن صرف جا به جایی دکورها و تعویض صحنه های پیاپی می شود که در عمل غیرضروری به نظر می رسد و با تمهیدات ساده یی از سوی کارگردان و طراح صحنه می توانست به حداقل کاهش یابد.

اگر در برخی صحنه ها بالاخص در صحنه هایی که در خانه صفدرخان می گذرد و با حضور انرژیک آذر خوارزمی شاهد ریتم جذابی هستیم که تماشاگر را با خود همراه می سازد، در لحظاتی دیگر از جمله گفت وگوهای طولانی تراب و حبیبه و مجیر و ملاحت از پس دیوار، ریتم صحنه چنان می افتد که تماشاگر را از همراهی بازمی دارد و اگر عاملی چون موسیقی آگاهانه بر عامل تضاد در فضا می افزاید و با تلفیق فضای موسیقی ایرانی و غربی، فضای دوگانه دوران مشروطه را به خوبی منتقل می کند اما طراح صحنه به رغم تلاش فراوانش از خلق فضای مناسب اثر درمی ماند تا جایی که حتی می توان گفت لطمه های جبران ناپذیری به پیکر اجرا وارد می آورد. وجود چنین تضادهایی باعث می شود عدالت خانه با وجود تمام توانایی هایش اجرایی قابل قبول از حمیدرضا آذرنگ نباشد.

رحیم عبدالرحیم زاده