اخلاق فناوری اطلاعات

اخلاق فنّاوری اطلاعات موضوعی میان رشته ای است كه بحث از آن نیازمند آشنایی و تخصص در دو حوزه اخلاق و فنّاوری اطلاعات است این بحث به مسائلی می پردازد كه كاربرد و گسترش فنّاوری اطلاعات موجب آن گشته است

اخلاق فنّاوری اطلاعات (IT Ethics) یكی از مباحثی است كه در اخلاق كاربردی (Applied Ethics) مطرح می‏شود. اخلاق كاربردی از زیر شاخه‏ها با پیوست‏های رشته فلسفه اخلاق است كه به مباحثی می‏پردازد كه به ارزش‏های عملی رفتار انسان‏ها در حوزه‏هایی خاص مربوط می‏شود.

از بین دیگر موضوعاتی كه امروز در ذیل اخلاق كاربردی از آنها بحث می‏شود می‏توان به عناوین ذیل اشاره كرد:

اخلاق پزشكی، اخلاق زیست محیطی، اخلاق روزنامه‏نگاری، اخلاق تجارت و مانند آن. البته گاهی در اخلاق كاربردی از ارزش‏گذاری و نوع خاصی از افعال انسانی مانند سقط جنین و آسان‏مرگی نیز بحث می‏شود. اخلاق فنّاوری و اطلاعات یكی از جدیدترین مباحثی است كه در اخلاق كاربردی مطرح شده و به تازگی در طرح تكفا كار گروهی خاصی بدان اختصاص یافته است. به كمك دیگر اعضایی كه در صددند انجمن اخلاق در حوزه علمیه قم را تأسیس كنند بر آن شدیم كه طی مدت یك سال این بحث جدید را از نگاهی فلسفیـ اجتماعی و نیز از نگاهی درون‏دینی مطرح نماییم و فضای جدیدی را در باب مباحث نوظهور در حوزه اخلاق بگشاییم. از این‏رو، این مقاله بر آن است كه توصیفی اجمالی از این عنوان به دست دهد تا خوانندگان با این مسئله آشنایی بیشتری پیدا كنند و زمینه بحث‏های عمیق در آن فراهم آید. با توجه به استقبال وسیعی كه جامعه ما خاصه قشر جوان از اینترنت و ارتباطات شبكه‏ای داشته است و تأثیرات عمیق و گسترده‏ای كه فضای رایانه‏ای بر وجوه مختلف جامعه ما دارد، بجا و لازم است تا مسائل اخلاقی درباره فنّاوری اطلاعات مورد كنكاش قرار گیرد و دیدگاه اسلامی ما در باب موضوعات جدیدی كه حول این محور پدید آمده است، روشن گردد.

● جایگاه اخلاق فنّاوری اطلاعات

اخلاق فنّاوری اطلاعات موضوعی میان رشته‏ای است كه بحث از آن نیازمند آشنایی و تخصص در دو حوزه اخلاق و فنّاوری اطلاعات است. این بحث به مسائلی می‏پردازد كه كاربرد و گسترش فنّاوری اطلاعات موجب آن گشته است. هدف از این بحث آن است تا به سؤالاتی پاسخ گوید كه مربوط به بنیان‏های ارزشی افعال و مسئله افراد در حوزه فنّاوری اطلاعات است. علاوه بر اینكه می‏توان از سیاست‏های دولتی در قبال زیربناهای اخلاقی حوزه فنّاوری اطلاعات نیز بحث نمود.

از آنجا كه فنّاوری اطلاعات تحولات سیاسی ـ اجتماعی وسیع و شگرفی را پدید آورده است، مشكلات اخلاقی جدید و منحصر به فردی در این حوزه ایجاد شده كه نیازمند رسیدگی است. فنّاوری اطلاعات نه تنها در چگونگی افعال و اقدامات روزمره ما تأثیر می‏گذارد؛ بلكه تلقی ما از آنها را نیز تغییر داده است. برخی از مفاهیمی كه در حوزه فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی كاربردی خاص داشته‏اند با پیشرفت فنّاوری اطلاعات دچار چالش‏هایی شده‏اند كه از آن جمله می‏توان به مفهوم مالكیت، مفهوم حریم خصوصی، مفهوم توزیع قدرت، آزادی‏های اساسی و مسئولیت اخلاقی اشاره نمود.

در هر یك از این مفاهیم، سؤال‏های جدیدی مطرح شده است، مانند اینكه متخصصان امور رایانه چه مسئولیت‏های اخلاقی دارند؟ اگر یك نرم‏افزار رایانه‏ای خطا كند، چه كسی را باید سرزنش نمود؟ آیا ایجاد اختلال در برنامه‏ها كاری غیر اخلاقی است؟ آیا كپی‏برداری از برنامه‏ها ـ وقتی صاحبان آن اجازه نداده باشند ـ از نظر اخلاقی كاری خطا و ناصواب است؟ اینها بخشی از سؤالاتی است كه در حوزه اخلاق فردی و نهادی فنّاوری اطلاعات مطرح می‏شود. بخش دیگری از سؤالات مربوط به سیاستهای دولت است مانند این كه: آیا افراد آزاد باشند تا از راههایی چون شبكه اینترنت سخنان خویش را آزادانه مطرح كنند یا محدودیت‏هایی كه در نشر فیزیكی چون نشر كتاب و روزنامه در وجود دارد، در مورد شبكه‏ها نیز باید اجرا گردد؟ این سؤال بیشتر از آن جهت مطرح می‏شود كه شاید ما در نشر كتاب و روزنامه كه داخل در محدوده قدرت دولت‏ها صورت می‏گیرد، سخت‏گیری یا تساهل كمتر یا بیشتری نسبت به اطلاع رستی از بیرون مرزها كه از طریق اینترنت صورت می‏گیرد، داشته باشیم. با توجه به امكان دسترسی افراد مختلف به اطلاعات موجود در رایانه‏هایی كه به شبكه متصلاند، دولت‏ها باید چه سیاست‏ها و عملیاتی را در راستای حفظ حریم خصوصی افراد از قبیل بایگانی نامه‏های ارسالی و وارده اشخاص صورت دهند و مسئولیت مدنی ایشان در این زمینه چیست؟ مسائلی از این دست موجب شده است كه عنوان تحقیقی با نام «اخلاق فنّاوری اطلاعات» در اخلاق كاربردی جای خود را باز كند. اینك به توضیح بیشتری به برخی از زمینه‏های بحث در این عنوان تحقیقی می‏پردازیم.

۱) مطالعات فلسفی در حوزه اخلاق فنّاوری اطلاعات

یكی از فیلسوفان اخلاق كه در حوزه فنّاوری اطلاعات قلم زده است، می‏گوید: «مكانی را در نظر آورید كه عابران هیچ ردپایی از خود بر جای نمی‏گذارند. در آنجا می‏توان چیزی را بارها و بارها دزدید؛ در حالی كه آن چیز هنوز در دست صاحب اصلیاش است، در آنجا تجارتی صورت می‏گیرد كه تاكنون نامی از آن نشنیده‏اید. و در این تجارت آنچه مبادله می‏شود، اطلاعات تاریخی محرمانه یا خصوصی شماست. در آنجا بچه‏ها با اینكه در خانه نیستند، ولی احساس می‏كنند نزد والدین خویش‏اند. در آنجا تمام امور فیزیكی عینیت خویش را از دست داده و تبدیل به اموری الكترونیكی و ذهنی شده‏اند و خلاصه جایی كه همه كس به همان اندازه مجازی است كه سایه‏ها در تمثیل غار افلاطون.»(۱)

افلاطون چنین نظر داشت كه ما انسان‏ها همه درون غاری هستیم كه ما را از رؤیت خورشید حقیقت باز می‏دارد. در این غار سایه‏هایی از امور حقیقی بر دیوار این غار افتاده و ما چون دستمان از حقیقت كوتاه و پشتمان به واقعیت است، این سایه‏ها را با اموری حقیقی اشتباه می‏گیریم و حقیقت می‏پنداریم؛ به بیان دیگر، این سایه‏ها امور محسوسی است كه از واقعیات كلی عقلی داریم. و مجازهای آن حقایقی است كه مثل افلاطونی نامیده می‏شود.

امروز اشخاص با هویت‏های مجازی در فضای الكترونیكی ظاهر می‏شوند، با یكدیگر به گفتگو می‏پردازند و با هم قول و قرار می‏گذارند و گاهی غافل می‏شوند كه ممكن است با كسی سخن میگویند كه كاملاً هویتی جدای از آنچه بروز داده، دارد. این یك هویت مجازی است؛ هویتی كه البته كاربردهای خاص خود را در محیط الكترونیك دارد و می‏تواند كارآمدی خاص خود را نیز داشته باشد. این هویت مجازی می‏تواند در پی اهدافی شوم یا ناصواب باشد؛ بیچاره آن پسر نوجوانی كه گمان می‏كرد دوستی در آن سوی دنیا برگزیده است؛ اما ممكن است روزی روشن شود كه این دوست فردی در خیابان پایینی شهر خودش است! فرض مقابل این است كه این هویت مجازی می‏تواند در پی اهدافی ارزشمند پدید آید. بیاد بیاوریم وقتی حضرت امیر(ع) در صدد اعطای غذا به مستمندان به اطراف شهر كوفه می‏رفت، روی خود را از فقرا می‏پوشاند تا او را نشناسند و هویتشان مخفی بماند. این موضوع نشان می‏دهد كه اخفای هویت از نگاه اسلام گاهی امری ارزشمند به شمار می‏رود. امروز فضای مجازی (سایبر) این امكان را به طور بسیار قطعی‏تری در اختیار ما قرار داده و كسی نمی‏تواند مانند دیروز یكباره از هویت‏های پنهان نقاب بر كشد.

برخی معتقدند كه بحث از اخلاق فنّاوری اطلاعات دارای عناصری منحصر به فرد است و همین امر ما را در مواجهه با فضای رایانه‏ای یا محیط‏های شبكه‏ای ملزم می‏سازد تا توجهی اختصاصی به مسائل آن داشته باشیم. از نجایی كه گفته‏های ارزشی پیشین با توصیه‏های گذشته برای این مباحث كافی نیست، ما در مواجهه با این معضلات دچار یك خلأ مفهومی هستیم و مفاهیم موجود در نظریات سنتی و نیز اصول حاكم بر آن برای حل مشكلات اخلاقی كه فنّاوری اطلاعات موجب آن شده، كافی به نظر نمی‏رسد؛ برای مثال آن چه مفهومی از مالكیت و شیئیت است كه می‏توان بارها و بارها آن را دزدید و در عین حال همچنان در دست صاحبش باشد؟ این مفهوم از ملكیت، درك و فهم سنتی از ملك و مالكیت را دچار چالش می‏كند. اینجاست كه تأمل صرف در باب ارزش‏ها مشكل‏گشا نیست؛ بلكه باید این خلأ مفهومی را نیز پر كرد و در تعریف آنها نكات جدیدی را گوشزد نمود. باید مفاهیم و اصول اخلاقی را طوری گسترش داد كه موقعیت‏های نوظهور را پوشش دهد.(۲)

البته ممكن است قائل شویم كه بر خلاف رأی ایشان، مفاهیم تغییر نكرده‏اند؛ بلكه مصادیق هر مفهوم متعدد و متنوع شده است. یا اینكه قه قول سومی در اینجا ملتزم شدیم. اینك در صدد نقد آراء منقول نیستم و بیشتر در صدد آنیم كه اصل موضوع و مسئله تنقیح گردد و راه برای مباحثات بعدی در این زمینه باز بماند.

نویسنده : حمید شهریاری

---