اتفاقی به نام ترجمه

ترجمه یک اتفاق است اتفاقی که مانند هر پدیده دیگری می تواند نیکی ها و معایب خاص خودش را داشته باشد, اما اگر بخواهیم منطقی قضاوت کنیم, می بینیم هر چه باشد خوبی های ترجمه بر بدی هایش می چربد

ترجمه یک اتفاق است. اتفاقی که مانند هر پدیده دیگری می‌تواند نیکی‌ها و معایب خاص خودش را داشته باشد، اما اگر بخواهیم منطقی قضاوت کنیم، می‌بینیم هر چه باشد خوبی‌های ترجمه بر بدی هایش می‌چربد.

چرا که می تواند دریچه هایی تازه ای را در ذهن مخاطب باز کند و او را به تفکر وا دارد. این اتفاق در کشور ما هم رخ داد و در ایجاد اتفاقات بزرگی چون انقلاب مشروطه نقش مهمی ایفا کرد.

● قدمت ترجمه در ایران

ترجمه در ایران قدمتی طولانی دارد و مقوله ای دیر پاست، برخی آغاز ترجمه در ایران را مربوط به روزگار هخامنشیان می دانند. گستردگی این امپراتوری و ارتباطات گسترده آن با سرزمین های دیگر ترجمه را امری بایسته ساخته بود. کتیبه های هخامنشیان معمولا به سه زبان فارسی باستان، اکدی و ایلامی نوشته می شده و پس از آن هم در مراکز علمی عصر ساسانیان، مانند سلوکیه، تیسفون و گندی شاپور آثار فراوانی از زبان های گوناگون متداول در آن روزگار همچون سانسکریت، یونانی، لاتینی و سریانی به پهلوی ترجمه شده است. نخستین ترجمه دوران ساسانیان را هم به عصر خسرو اول انوشیروان مربوط می دانند. از نامدارترین آثاری که در این دوره ترجمه شد، باید به ترجمه پنچه تنتره یا کلیله و دمنه از سانسکریت به فارسی پهلوی اشاره کرد.

با این همه اگر بخواهیم دو نهضت تاثیرگذار ترجمه در ایران را بیابیم، بی شک به دو گزینه خواهیم رسید:

۱ ـ نخستین نهضت از قرن سوم و با ترجمه آثار یونانی در ایران آغاز می شود و در قرن چهارم به اوج خود می رسد. تاثیرات این نهضت بر آثار کسانی چون ابن سینا و فارابی مشهود است.

۲ ـ نهضت دوم از اوایل دوره قاجار در ایران آغاز می شود و تاثیر مستقیمی بر جامعه ایران می گذارد. طبعا نهضت دوم در زمان ورود خود تاثیرات فراوانی دارد و موجب بروز اتفاقات بزرگی چون انقلاب مشروطه در ایران می شود که تاثیرات ژرف ترجمه بر شرایط سیاسی و زندگی اجتماعی در این دوران جای تامل دارد.

● ترجمه هراسی

نهضت دوم ترجمه، کم و بیش از اوایل دوره قاجار وارد ایران می شود. جامعه ایرانی در این زمان دچار رخوت سنگینی است و در خود فرو رفته. مردم با جهانی جز آنچه در آن زندگی می کنند ارتباطی ندارند و تصور نمی کنند شکل بهتری از زندگی وجود داشته باشد.

تا این که عباس میرزای ولیعهد در دوره فتحعلیشاه دانشجویانی را برای تحصیل به اروپا می فرستد و این افراد پس از آشنایی با یک دنیای تازه تحفه ای به نام ترجمه را وارد ایران می کنند.

از آنجا که اغلب افراد برای تحصیل به فرانسه اعزام می شدند، زبان فرانسوی در کشور رایج و با گستردگی آن نه تنها آثار نویسندگان فرانسوی بلکه آثار ادبی دیگر زبان های اروپایی مثل آلمانی، روسی، لهستانی، مجاری، اسپانیایی و پرتغالی هم به فارسی برگردانده شد.

ناگفته نماند شاهان و شاهزادگان به ترجمه به چشم یک مسأله خصوصی می نگریستند. زمامداران قاجار هر چند ترجمه را به دلیل کنجکاوی های خودشان دوست داشتند، اما در کنار این علاقه هراس بزرگی را هم با خود داشتند؛ هراس از آگاهی مردم به مسائل خارج از کشور و تفاوت جوامع آنها نسبت به جامعه بسته ایرانی.

از نکات جالب توجه می توان به نخستین کتابی که در این دوران ممنوع اعلام شد، اشاره کرد. میرزا رضا مهندس بخش نخست کتاب «انحطاط امپراتوری روم» اثر ادوارد گیبون را ترجمه می کند، اما این کتاب به سبب برانگیختن خشم فتحعلیشاه ممنوع می شود.

البته روند ترجمه پس از مرگ فتحعلیشاه در دوران حکومت پسرش ناصرالدین شاه و نوه اش مظفرالدین شاه شتاب بیشتری می گیرد.

● یک گام رو به جلو

ترجمه در ایران از دوران ناصرالدین شاه شکل جدی تری به خود می گیرد، دارالترجمه ناصری فعالیت خود را آغاز می کند و مترجمان دست به کار می شوند تا متونی را که مدنظر شاه است، ترجمه کنند. این کتاب ها اصولا به موضوعات جدی نمی پرداختند و برای عامه مردم نوشته می شدند، هر چند شاه به ترجمه علاقه داشت، اما به همان میزان از آن می هراسید، چرا که می دانست آشنایی مردم با یک دنیای تازه می تواند خطری برای حکومت او باشد و به همین دلیل سعی می کرد توجه آنان را به مسائلی چون زندگی خصوصی سران کشورهای اروپایی بکشاند و آنها را از مسائل مهم تر دور کند.

اما دسته دیگری از ترجمه ها که حاصل فعالیت روشنفکران ایرانی بود و در غرب یا عثمانی می زیستند توانست تاثیر عمده ای در آگاهی مردم ایران نسبت به جهان پیرامونشان داشته باشد. ترجمه ها علاوه در کتاب، در روزنامه ها هم منتشر شدند و غیرمستقیم مفاهیمی چون آزادی، پارلمان و... را به مردم گوشزد کردند. در واقع دستاورد دوره اول مشروطه خواهی را می توان بیش از هر جایی در مقالات روزنامه صوراسرافیل جست.

انحراف ترجمه ها به سوی مسائل سطحی و سرگرم​کننده می توانست ادبیات را نیز به سوی خود بکشاند. اما خوشبختانه روشنفکران جامعه در این دوره دغدغه فکری مهم تری داشتند.

آشنا شدن با قانون، حقوق مردم، آزادی و رفاهی که در کشورهای اروپایی برای مردم فراهم شده بود و کمبود شدید آن در ایران به روشنفکران مجالی برای پرداختن به تفنن های ادبی نمی داد. کسانی که بدون ارتباط و توصیه دربار ترجمه می کردند، یکسره سراغ کتاب هایی می رفتند که برای جامعه ایران ضروری بود.

● تاثیرگذاری بر ادبیات

ترجمه ها تا پس از پیروزی مشروطه در قالب آثار تاریخی، سیاسی و فلسفی محصور بودند، اما پس از آن پا به وادی هنر و ادبیات هم گذاشتند و این تحولات تا حدی گسترده بود که امروزه با بخش مهمی به عنوان «ادبیات مشروطه » مواجه هستیم.

در میان رمان ها، ابتدا رمان های تاریخی، مانند مجموعه رمان های الکساندر دوما به فارسی ترجمه شدند که شماری از آنها را محمدطاهر میرزا اسکندری به فارسی برگرداند. او کتاب «ژیلباس» نوشته لساژ را هم ترجمه کرد. همچنین رمان های آموزشی مثل «رابینسون کروزوئه» نوشته دانیل دفو، «سفرهای گالیور» نوشته سویفت و برخی آثار سرگرم کننده تر، از جمله رمان های علمی- تخیلی ژول ورن و داستان های شرلوک هولمز نوشته کانن دایل هم از جمله این آثار به شمار می روند.

برگرداندن این کتاب ها به فارسی تاثیر مهمی در روشن شدن اذهان مردم و خواص داشت و از پایه های اساسی انقلاب مشروطه به شمار می آید.

تحولات اجتماعی این دوره ادبیات را تا حدی دگرگون می کند که از پوسته دست و پاگیر و دشوار خود که محدود به زبان و بیانی درباری بود جدا می شود و به میان مردم می آید. در این دوره از متون پلیسی گرفته تا عاشقانه رونق پیدا می کنند و ادبیات با زبانی خودمانی میان مردم می آید.

می توان مهم ترین تاثیر ورود ترجمه به ایران را در خلق زبان تازه ادبی دانست. چرا که ترجمه ها گونه هایی چون رمان و داستان کوتاه و بلند را هم وارد ادبیات فارسی کردند و علاوه بر ترجمه این آثار، ایرانیان سعی کردند رمان و داستان را به شیوه غربی بنویسند. هرچند نویسندگان نخستین رمان های ایرانی بدون آشنا بودن با تکنیک های داستان نویسی اروپا و صرفا با الگوبرداری از ساختار و محتوای رمان های ترجمه، رمان خود را خلق کرده اند، با این حال این آثار هنوز هم حال و هوای داستان های سنتی ایران را دارند.

● نخستین تلاش برای رمان نویسی

اولین تلاشی که در زمینه نوشتن رمان در ایران صورت گرفت، «سیاحتنامه ابراهیم بیک» نوشته حاج زین العابدین مراغه ای بود، که اولین مجلد آن در قاهره (اندکی پیش از انتشار آن در استانبول) سال ۱۲۶۵ منتشر شد. این رمان را عموما اولین رمانی قلمداد می کنند که تحت تاثیر ترجمه و الگوهای اروپایی قرن نوزدهم، مشتمل بر سه مجلداست.

● عصر طلایی ترجمه

در دوره رضاشاه مهم ترین کاری که انجام شد «سیر حکمت در اروپا» است که البته بیشتر تالیف محسوب می شود. از ۱۳۲۰ به بعد اما موج جدید ترجمه خودنمایی می کند. تحت تاثیر جریان های مارکسیستی موجود در جامعه، این موج جدید نیز گرایش به جریان های چپ پیدا می کند، اما از آنجا که جریان های چپ فعال در ایران بیشتر به عملگرایی و ضرورت های لحظه ای زمان توجه داشتند، بسیاری از آثار کلاسیک و اصلی اندیشه مارکسیسم، ترجمه نشده باقی ماند. در کنار ترجمه های مارکسیستی، مترجمانی هم بودند که فقط به ترجمه ادبی می پرداختند.

در این دوره است که کم کم کلاسیک های انگلستان، فرانسه و روسیه به فارسی ترجمه شدند. این موج ترجمه تا دهه ۴۰ تداوم داشت و ترجمه های درخشان این دوره، ایرانیان را هرچه بیشتر با فرهنگ و ادبیات غرب آشنا کرد. این ترجمه ها بی گمان در تحول ادبیات معاصر فارسی تاثیر قاطع و انکارناشدنی داشته است.

به زعم مترجمان و کارشناسان نهضت ترجمه امروز را می توان ادامه این روند دانست. هر چند برخی ترجمه ها و مترجمان در این عرصه چندان قوی عمل نکرده اند و موجب انتقاداتی به ترجمه ها شده اند، اما این موضوع هم از اهمیت ترجمه نمی کاهد و می توان گفت با همه حرف ها و نقدها و نظرها ترجمه هنوز هم پدیده ای ماندگار، مانا و پویاست که فرهنگ های مختلف بشری را به آسانی به هم پیوند می زند.

زینب مرتضایی فر