محیط زیست دریای مازندران چالش ها و پیامدها

دریای مازندران به عنوان یکی از باارزش ترین زیست بوم های آبی جهان به دلیل محصور بودن از هر چهار طرف و نبود خروجی عمده از محیط زیست شکننده ای برخوردار است بهره برداری بی رویه از ذخایر و منابع سوخت های فسیلی به ویژه در کرانه های غربی و شمالی آذربایجان و روسیه به طور عمده از نیمه دهه ۱۹۴۰ میلا دی آغاز شده است

دریای شمال ایران که با نام بین‌المللی دریای کاسپین شناخته می‌شود، بیش از اینکه از نگاه طبیعی و زیست‌ محیطی نگریسته شود، از دیدگاه سیاسی، اقتصادی مورد ارزیابی و تحلیل قرار می‌گیرد.

بسته بودن این دریاچه که به دلیل وسعت آن اصطلا‌ح دریا را به عاریت گرفته است و فعالیت‌های نفتی و صنعتی همسایگان تهدیدهای زیست‌محیطی معتنابهی را برای آن رقم می‌زند که توجه کافی به آن به‌ویژه توسط رسانه‌های گروهی ضرورتی انکارناپذیر تلقی می‌شود. دریای مازندران به عنوان بازمانده‌ای از دریایی عظیم با نام تیتس بوده که میلیون‌ها سال پیش بعد از تغییر و تحولا‌ت کره زمین و تشکیل اقیانوس‌ها از میان رفت و سه دریای سیاه، آرال و کاسپین یا مازندران از بازمانده‌های آن دریا می‌باشند.دریای مازندران دارای ۷۳۷ هزار کیلومتر مربع مساحت است که بیشترین عمق آن که ۹۸۰ متر می‌باشد در بخش جنوبی آن واقع است.در حالی که بیش از ۳۰ رود بزرگ و کوچک به دریای مازندران می‌ریزند، در حدود ۷۵ درصد آب این دریا از طریق رود ولگای روسیه تامین می‌شود.وجود سفره‌های غنی نفت در بستر و حاشیه این دریا و بهره‌برداری‌های گسترده از این حوزه‌ها، در طول قرن اخیر آلودگی‌های زیاد نفتی را در منطقه به وجود آورده که براساس گزارش دفتر محیط زیست دریای کاسپین ‌)CEP( به دلیل ویژگی‌های طبیعی دریا که بیشتر این آلودگی‌ها به سمت جنوب دریا است و آلودگی‌های نفتی به همراه آلودگی‌های شیمیایی ناشی از رودخانه‌های منتهی به دریا و نیز معضلا‌ت اکولوژیکی تحت تاثیر بالا‌ آمدن آب و فعالیت‌های مخرب محیط زیست بیشترین مخاطرات را روی سواحل ایران به همراه می‌آورد، چرا که جغرافیای زیستی ایران آسیب‌پذیری بیشتری را نسبت به دیگر کشورهای ساحلی برای کشور ما به همراه دارد. این در حالی است که با توجه به این مساله که تراکم جمعیتی سواحل ایران بسیار بیشتر از جمعیت ساحل‌نشین سایر کشورها است به تبعآنآسیب‌پذیری زیست‌‌محیطی ایرانیان به مراتب بیش از سایرین است که باید مورد توجه کافی واقع شود. از سوی دیگر با توجه به این نکته که ویژگی‌های طبیعی دریا به گونه‌ای است که تمام سطح شمالی آن در بخش‌های عمده‌ای از سواحل کشورهای روسیه و قزاقستان در طول چهار ماه سال، دسامبر تا مارس(آذرماه تا فروردین) از یخ به ضخامت ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر پوشیده می‌شود، بنابراین وجود جریان‌های طبیعی آب به سمت جنوب یعنی سواحل ایران بخش عمده آلودگی را به ایرانیان تحمیل می‌کند.

● دریای مازندران زیست‌بومی منحصربه‌فرد

دریای مازندران به عنوان یکی از باارزش‌ترین زیست‌بوم‌های آبی جهان به دلیل محصور بودن از هر چهار طرف و نبود خروجی عمده از محیط زیست شکننده‌ای برخوردار است.بهره‌برداری بی‌رویه از ذخایر و منابع سوخت‌های فسیلی به‌ویژه در کرانه‌های غربی و شمالی (آذربایجان و روسیه) به طور عمده از نیمه دهه ۱۹۴۰ میلا‌دی آغاز شده است. ‌ البته با وجود اینکه بهره‌برداری محدود ایرانیان از گذشته‌های دور از حوزه‌های نفتی بادکوبه در منطقه اران و شروان تاریخی ثبت شده است، این منطقه که پس از اشغال توسط روسیه به جهت سیاست‌های توسعه ارضی شوروی سابق علیه آذربایجان واقعی که در ایران واقع است به جمهوری آذربایجان تغییر نام داد، با گسترش فعالیت‌های اکتشاف و استخراج نفت به تامین‌کننده اصلی نیازهای انرژی شوروی سابق تبدیل شد. همین بهره‌برداری‌های بی‌رویه در طول دهه‌های اخیر تاثیرات جبران‌ناپذیری را در تخریب محیط زیست دریا و سواحل و کاهش ذخایر آبزیان این دریا به دنبال داشته است. ‌ لا‌زم به ذکر است از آنجایی که از میان ۱۱۴ گونه و ۶۳ زیرگونه از انواع ماهیان دریای مازندران، ۷۸ گونه و زیرگونه در نزدیکی سواحل ایران زندگی می‌کنند بنابراین بیشترین آسیب را از پیامدهای زیست‌محیطی آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های دیگر کشورهای ساحلی متحمل می‌شوند.

● منابع اصلی آلودگی دریای مازندران ‌

رود ولگای روسیه با ۳۷۰۰ کیلومتر طول و دبی سالیانه ۳۲۵ کیلومتر مکعب به عنوان مسیر اصلی تخلیه پساب‌های کارخانه‌های صنعتی روسیه محسوب می‌شود و رود اورال هم با بیش از ۱۸۰۰ کیلومتر طول نقش عمده‌ای را در آلوده‌سازی دریای مازندران عهده‌دار است. ‌ علا‌وه بر این هم‌اکنون بیش از هزار حلقه چاه نفت و صد سکوی نفتی عمدتاً توسط جمهوری آذربایجان در دریای مازندران فعال هستند که سالا‌نه بیش از ۱۵ هزار تن آلودگی نفتی فقط از حوضچه‌های نفتی آذربایجان وارد این دریا می‌شود. ‌

(مجله علمی بندر و دریا- شماره ۷۴.)از مهم‌ترین منابع ورود آلودگی‌های نفتی جمهوری آذربایجان به دریای مازندران می‌توان به تاسیسات بزرگ صنعتی و نفتی واقع در شبه‌جزیره آبشوران اشاره کرد که پس از جدایی اران و شروان تاریخی از ایران توسط روس‌ها به ‌Absheron تغییر نام یافت. ‌

از یاد نباید برد که وجود جلگه‌ها و تالا‌ب‌های متعدد و معروف بین‌المللی سواحل ایران به‌ویژه تالا‌ب میانکاله و تالا‌ب انزلی که به عنوان ذخایر منحصر به فرد و ارزشمند بیوسفر (زیست‌کره) توسط سازمان ملل متحد ثبت شده‌اند به عنوان بخشی از ۵۹ منطقه بین‌المللی ذخایر طبیعی جهان، مکانی بسیار مهم و حیاتی برای زمستان‌گذرانی میلیون‌ها پرنده بومی و مهاجر کوچک و بزرگ از انواع مختلف هستند. این در حالی است که گسترش فعالیت‌های نفتی و صنعتی به‌ویژه در روسیه و آذربایجان، آلودگی‌های ناشی از هیدروکربورهای نفتی همراه با فلزات سنگین، مواد شیمیایی پایدار، تخریب سواحل، شکار بی‌رویه و صید خارج از ظرفیت‌آبزیان، فاضلا‌ب‌ها و مواد زاید جامد شهری به همراه نوسانات ادواری سطح آب دریا که باعث زیر آب رفتن اراضی و تاسیسات ساحلی می‌شوند، خسارت‌های عمده‌ای را به کشورهای ساحلی به‌ویژه ایران وارد می‌آورند. ‌

● نوسانات ارتفاع آب دریا و پیامدهای اجتماعی زیست‌محیطی آن

آب دریای مازندران به دلیل بسته بودن آن و راه نداشتن به آب دریاهای آزاد در طول تاریخ تحت تاثیر شرایط ویژه اقلیمی محیطی نوسانات متعددی را به خود دیده است.بر اساس اسناد و نقشه‌های تاریخی، رود جیحون پیش از حمله مغول به ایران به دریای مازندران می‌ریخته و بر اساس این اسناد و نقشه‌ها حجم آب این دریا نیز بسیار بیشتر از میزان کنونی بوده، به گونه‌ای که قسمت عمده‌ای از صحراهای مابین دریاچه آرال و دریای مازندران کنونی را می‌پوشانده است. بر اساس اسناد تاریخی، رود جیحون توسط سپاهیان مغول به پشت دریاچه آرال در آسیای میانه تغییر مسیر داده شد که همین امر کاهش سریع سطح دریا را به ‌دنبال داشت و باعث جدایی دریاچه‌های آرال و مازندران از هم شد. طی حدود ۳ سال گذشته سطح آب دریای مازندران به میزان قابل توجهی بالا‌ آمده که برآوردها میانگین افزایش دو متر را نشان می‌دهد. دلا‌یل مختلفی برای این افزایش مطرح شده که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

۱) ذوب‌شدن یخ‌های قطبی و انتقال آب‌ یخ‌های ذوب‌شده از طریق رود ولگا و اورال به دریای مازندران.

۲) فعل و انفعالا‌ت بستر دریا و انتقال آب‌های زیرزمینی.

۳) بستن سد بر دهانه خلیج قره‌بغاز که به این دلیل از ورود و تبخیر آب دریا به این خلیج در جمهوری ترکمنستان جلوگیری شده است تا از زمین‌های خشک‌شده این خلیج برای کشت پنبه استفاده شود.

تراکم جمعیتی در ۹۹۲ کیلومتر سواحل ایران و علا‌وه بر آن تراکم تاسیسات شهری در مجاورت دریا سبب گردید بیشترین آسیب و صدمات پیشروی آب دریا بر ایرانیان تحمیل شود.بر اساس ماده ۶۳ قانون برنامه توسعه چهارم دولت جمهوری اسلا‌می ایران، آزادسازی سواحل دریای مازندران لا‌زم‌الا‌جرا است. بر این اساس حریم دریاها ۶۰ متر از خط ساحلی است. این در حالی است که تعیین دقیق نقطه صفر از خط ساحلی نیاز به کار کارشناسی بسیار دقیق دارد.بر اساس اطلا‌عات علمی موجود، سطح آب دریای مازندران طی ۱۰ سال آینده ۱۱۵ متر بالا‌تر خواهد آمد که این امر با توجه به گرم شدن و رشد سریع ذوب شدن یخ‌های قطبی قابل پیش‌بینی است.از این رو، سیاستگذاری کلا‌ن دولت جهت پیشگیری و مقابله با پیامدهای زیست‌محیطی اجتماعی بالا‌ آمدن آب دریای مازندران باید با جدیت به مورد اجرا درآید، با توجه به اینکه مهم‌ترین پیامدهای این پدیده به‌ویژه آب‌گرفتگی و تخریب مناطق ساحلی اعم از مناطق مسکونی، تاسیسات صنعتی، سازه‌ها و زمین‌های کشاورزی و منابع طبیعی خسارت‌های غیرقابل پیش‌بینی را بر کشور ما تحمیل خواهد کرد.

کوتاه سخن این‌که معضلا‌ت زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های افسارگسیخته همسایگان ما در حاشیه دریای مازندران بیشترین خسارت را برای بوم‌سازه منحصر به فرد و حیات اجتماعی ساکنان ایرانی حاشیه دریای مازندران به‌دنبال داشته است، لذا هرگونه تصمیم‌گیری در زمینه سرنوشت حقوقی و هرگونه سهم‌بندی در این دریا باید با در نظر گرفتن حقوق ایرانیان و جبران هرگونه خسارت غیرقابل پیش‌بینی توسط همسایگان صورت پذیرد.

میرمهرداد میرسنجری