لذت‌طلبی و سعادت‌طلبی

«مثل الجنه التی وعد المتقون فیها انهار من ماء غیر آسن و انهار من لبن لم یتغیر طعمه و انهار من خمر لذه للشاربین؛ بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده و در آن نهرهایی است از آب گوارا …

«مثل الجنه التی وعد المتقون فیها انهار من ماء غیر آسن و انهار من لبن لم یتغیر طعمه و انهار من خمر لذه للشاربین؛ بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده و در آن نهرهایی است از آب گوارا و نهرهایی از شیر که هیچ‌گاه مزه آن دگرگون نشود و جویهایی از شراب برای لذت بردن کسانی که می‌‌آشامند»(محمد:۱۵).‏

یکی از گرایشهای فطری انسان، گرایش به لذت و خوشگذرانی و راحت‌طلبی است که طبعاً توام خواهد بود با رنج گریزی و فرار از درد و ناراحتی. فطری بودن این گرایش بدین معناست که ساختمان روح و روان انسان به گونه‌ای آفریده شده است که قادر نیست‌ از لذت، متنفر و گریزان و به جای آن، رنج و مشقت و سختی را طالب باشد. یعنی گرایش وی به لذت و خوشگذرانی و بی‌میلی‌اش نسبت به درد و رنج و مشقت، اختیاری او نیست، بلکه به‌طور تکوینی در او نهاده شده است. اصل این گرایش از آنجا که غیر اختیاری است خودبه‌خود داخل در حوزه اخلاق قرار نمی‌گیرد و نمی‌شود کسی را برای آنکه طالب لذت و خوشگذرانی است و یا برای آنکه از درد و رنج می‌گریزد ستایش یا نکوهش نمود. باید توجه داشت که سعادت نیز چیزی جدای از لذت نیست و تفاوت ذاتی و ماهوی با آن ندارد. حقیقت سعادت و خوشبختی انسان به لذت دائمی و فراگیر و همه جانبه او برمی‌گردد. ‏

قرآن کریم نه تنها وجود گرایش به لذت را در انسان انکار و یا آن را محکوم نمی‌کند، بلکه یک سلسله از تعالیم خود را بر اساس این میل طبیعی انسان مبتنی می‌سازد و در روش تربیتی خود از وجود آن بهره می‌برد. قرآن هنگامی که می‌خواهد انسان را بر پایبندی و عمل به دستورات دین خدا ترغیب و او را در پیمودن راه صحیح زندگی تشویق کند از وجود این میل و تاثیری که در اتخاذ روش و رفتار خاصی دارد بهره فراوان می‌برد. قرآن به انسان وعده می‌دهد که اگر در زندگی راه الهی را بپیماید، به لذت و سعادت جاودان می‌رسد و او را تهدید می‌کند که اگر از این راه، منحرف شود و از دستورات الهی سرپیچی کند، آینده‌ای تلخ، شقاوت‌بار و ناگوار در انتظارش خواهد بود، مبتلا به عذابها، رنجها و بدبختی‌ها می‌شود و سراسر قرآن پر است از بشارت و مژده به سعادت و لذت و یا انذار و تهدید از عذاب و شقاوت.

در همه مواردی که به تعبیرهای سعادت، فلاح، فوز و امثال آنها در این کتاب مقدس به کار رفته، معنایش همین است که چون انسان فطرتاً طالب سعادت، خوشبختی و کامیابی است، باید به دستورات دینی عمل کند، تا بتواند مطلوب و گمشده خود را باز یابد و به ایده و هدفی که دنبال می‌کند برسد و این بدان معناست که از دید قرآن، وجود این گرایش فطری در انسان مفروض و مورد تایید است و قرآن آن را نفی نمی‌کند، محکوم نمی کند بلکه آن را در مسیر تربیتی صحیح انسان جهت می‌دهد. علاوه بر این بیانات و تعابیر کلی، قرآن در بعضی آیات از تعبیر ویژه «لذت» استفاده کرده است همچون آیه صدر بحث. بنابراین اصل اینکه انسان طالب لذت باشد از نظر قرآن مورد تایید و بی‌اشکال است چرا که این یک میل فطری و جبری است. البته بدیهی است که قرآن این میل را به رسمیت می‌شناسد؛ ولی هیچ‌گاه آن را یله و رها و افسار گسیخته آزاد نمی‌گذارد، بلکه آن را در جهت صحیح خود هدایت می‌کند. قرآن کریم مردم را دعوت به ایمان و عمل صالح می‌کند و بشارت به پاداش اخروی می‌دهد همراه با سعادت و لذت ابدی. بنابراین از نظر قرآن، لذت‌طلبی به خودی خود، چیز نامطلوبی نیست که مورد مذمت و نکوهش قرار گیرد.

علی مهدوی